İnsanlar Neden Genellikle Sağ Elini Kullanır?

İnsanlar ne zaman ve neden sağ elli oldu? Peki solaklar neden yaygın değil? Öncelikle sağ eli kullanmanın avantajları nedir? Bundan on binlerce yıl önce bir Neandertal insanı hayvan derisi temizliyordu. Amacı kendine giyecek bir kıyafet yapmaktı. En kaba çalışma masasının bile olmadığı eski çağlarda deri temizlemek zor işti. Bunun için derinin bir kenarını dişleriyle sıkı sıkı tutarak geriyor, sol eliyle deriyi ayrıca tutuyor ve sağ eliyle de hayvan derisini bir taşı sürterek temizliyordu. Oysa insan hata yapar. Bazen Neandertalin eli kayıyor ve taşı dişlerine sürterek minesini çiziyordu. Bu bireyin 130 bin yıllık iskeletini bugünkü Hırvatistan’da bulduk. Dişlerindeki çizikler de sağ elini kullandığını gösterdi. Nasıl derseniz insan türünün sağ elini kullanmaya başlanmasının 4 milyon yılı aşkın kökenine bakalım.

İlgili yazı: Kodlama İçin En Gerekli 16 Programlama Dili

 

Sağ elini kullanmak ne demektir?

Öncelikle çizik dişler öykülediğimiz Neandertallere özgü değildir. Paleoantropologlar diğer birçok sit alanında hem Neandertal insanı hem de türümüz Homo sapiens’e ait birçok çizik diş buldular. Çiziklerin baktığı yön de her iki türün bireylerin daha çok sağ elli olduğunu gösteriyordu. İnsanlar söz konusu olduğunda ben dahil yüzde 95’imiz sağ elliyiz. Oysa bildiğimiz eteneli memelerin hiçbiri, en yakın akrabamız primatlar dahil, ağırlıklı olarak sağ veya sol elini kullanmıyor. Dahası insanların eski zamanlarda daha çok sol elini kullandığına dair bir kanıt da yok.

Demek ki sağ eli kullanmanın özel sebepleri var. Oysa bunlar evrimde en az 2,5 milyon yıl, belki de 4 milyon yıl öncesine uzanıyor. O kadar eskiye giderek neden sağ elli olduğumuzu bulmak kolay değil. Oysa merak etmeyin. Bu konuda elimizde güçlü ipuçları var ve biz de geçmişe yolculuk ederek bunları göreceğiz. Bunun için insan cinsinin şempanzelerin atalarından ayrıldığı ana geri döneceğiz. Atalarımızın dik yürümeye ve alet yapmaya başladığı yıllara ait iskeletleri bulacağız. Eski aletleri, genetik ve morfolojik kanıtları arayacağız.

İlgili yazı: Gerçek Adem: ilk insan ne zaman yaşadı?

 

Sağ elini kullanan ortak ata

Şempanzelerle insanların son ortak atası 13 ila 8 milyon yıl önce yaşadı. Öte yandan türlerin sadece kendi bireyleri içinde üreyecek şekilde farklılaşması çok daha geçe kaldı. Nitekim insanların ataları 4-4,5 milyon yıldır dünyada kendi başına yürüyor. İşin ilginci sol elli olmanın beklenmedik avantajları yok ama sağ elli olmayı da yanlış anlıyoruz. Sağ elli olmak bir iş yaparken hep sağ elimizi kullanmak anlamına gelmez. Birçok işte sol elimizi de kullanırız fakat sağ elimiz ince işlerde daha beceriklidir. Dahası sağ ve sol el tercihleri kişiden kişiyle değişir:

Nadiren bazılarımız, özellikle de silah kullanmak gibi işlerde eşit ağırlıklıdır. Dahası sağ elli olan birçok insan sol elini de en azından bazı işlerde diğer bireylerden iyi kullanır. Özellikle akıllı telefon çağında doğan gençler telefon klavyesinde iki eliyle yazabilir. Emekli kabin amirlerinin de sanal klavyeyi benden iyi kullandıklarına tanık oluyorum (mesleki aşinalığın yararlı yan etkisi).  Bunun dışında mutfakta havuç doğrarken havucu sol eliyle tutup sağ eliyle doğramak da var. İğneyi iplikten geçirmek var. Kısacası sağ elli olmak iki eli birden kullanmayı engellemiyor. Zaten öyle olsa iki elimiz olmazdı. 😊

İlgili yazı: Düz Dünya Teorisini Çürüten 12 Kanıt

 

Sağ elini kullanan beyin

Sağ elimizin izini sürmek için beyinden başlıyoruz. Tüm omurgalılarda olduğu gibi her elimizi beynimizin farklı bir bölgesi kontrol eder. Beynin sol yarısı bedenimizin sağını ve sağ yarısı da solunu yönetir. Dahası üstlendiği görevler bakımından beynin iki yarısı asimetriktir. Kısacası beynin bir yarısı duygulara odaklanırken diğer yarısı akıl ve mantık yürütmeye yönelir.

Beynin iki yarısı arasında buna benzer birçok uzmanlaşma vardır ki beynin böyle ikiye ayrılmasına yanallaşma deriz. Yanallaşma bütün omurgalılar ve bazı omurgasızlarda bulunur. Öyle ki beynimizin çok çekirdekli bir işlemci gibidir. Görme ve işitme gibi birçok veri kaynağını birlikte işleyerek çok sayıda iş yaparız. Siz de yanallaşmadan hareketle “Madem beyin pratikte ikiye bölünüyor. Öyleyse sağ elimizin veya solaklarda olduğu gibi sol elimizin öne çıkması normaldir” diyebilirsiniz.

Oysa şempanzeler, goriller ve hatta niyetçi kuyruklu maymunlar gibi diğer primatlara baktığımızda yanallaşma ve bakışımsızlığın yalnızca insanlarda öne çıktığını görürüz. Belki de zamanla bir elimizi diğerine tercih etmemizin sebebi budur. Sağ ellilerin oranı yüzde 95 dedik ama bireylerin yüzde 99’unun sağ ya da sol, baskın eli bulunuyor. Bunun çok uzun zamandır böyle olduğunu gösteren kanıtlar var. Örneğin 20 bin yıllık mağara resimlerine bakalım. Atalarımız bu resimleri nasıl yapıyordu?

Sağ elini kullanan sanatçılar

Sol elini mağaranın duvarına koyarak sağ eliyle tuttuğu bir kamış yardımıyla üstüne toz üflüyordu. Her ne kadar bildiğimiz en eski mağara resmi 45 bin yıllık olup Endonezya’da bir domuzu gösteriyorsa da diğer resimlerde çok sayıda insan eli yer alıyor. İnsanlar kendini çizmeden önce elini çizmiş görünüyor. Bunun insan zihninin ve öz bilinç algısının gelişiminde neyi gösterdiğini ayrıca tartışırız. Oysa el resimlerinin yüzde 95’i sol eldir. Demek ki atalarımız 44 bin yıldır sağ elliymiş. Gerçi mağara resimlerini yeterli görmüyorsanız sağ eli gösteren iskelet özellikleri de var. Bu kez günümüzden başlayalım:

İlgili yazı: Çöp DNA: Neden Gen Bencildir?

 

Sağ elini kullanan tenisçiler

Tenisçiler raketi baskın eliyle tutar. Voleybolcular topa baskın eliyle vurur. Futbolcular da baskın ayağını kullanır (Sürpriz! Sağ elli olmak genellikle sağ ayaklı olmak demektir. 😊 ). Bu da insan iskeletini şekillendirir. Mesela ben 45 yaşında hâlâ mouse kullanıyorum. Laptopların touchpad özelliğine bir türlü alışamadım ve çocukken touchpad yoktu zaten…

Bu nedenle sağ elimin başparmak köküne yakın olan üst kemiklerinden biri, tıpkı sivri burunlu ayakkabı giyen kadınların başparmaklarında olduğu gibi zamanla öne çıkmıştır. Tenisçilerin de sağ üst kol kemikleri daha kalındır. Sonuçta hangi yanınızı kullanırsınız bedene oradan daha çok yük biner ve bu da kemikleri etkiler. Kısacası atalarımızın kemikleri hangi elini kullandıklarını gösterir.

Nitekim atalarımızın iskeletleri sağ elli olduklarını gösteriyor. Bu kanıtlar atalarımızın şempanzelerin atalarından ayrıldığı günlere uzanıyor. Neden atalarımız derseniz; çünkü 6 milyon yıl önce ne insan türü ne şempanzeler vardı. Oysa yazının başındaki Neandertal öyküsüne geri dönelim. Bu bireylerin sağ üst kol kemikleri tıpkı tenisçilerde olduğu gibi daha kalındı. Gerçi her iki kol kemiği de olan iskelet bulmak zordur. Öte yandan Neandertallerin ön dişlerindeki çizikler de sağa bakıyordu.

İki kanıt birleşince Neandertallerin sağ elli olduğu anlaşılıyordu. Peki buna ilişkin daha eski kanıtlar var mı? Evet var. İnsansılar çok uzun zamandan beri dişlerini üçüncü el gibi kullanıyor. Öyle ki benzer diş çiziklerini İspanya’da ortaya çıkan 500 bin yıllık bir Heidelberg insanı iskeletinde gördük. Üstelik bu birey büyük bir türdeş grupta yaşamıştı. Heidelberg insanının Homo sapiens ve Neandertallerin atası olabileceğini düşünürsek bu kanıtın önemini anlıyoruz.

Homo habilis bile!

Hatta benzer diş izlerini taş aletler kullanan ilk insan türü olan Homo habiliste gördük! Bu kez 1,8 milyon yıl önce Tanzanya’da yaşamış bir bireyde… Elbette bir habilis bireyi bütün türün sağ elli olduğunu göstermez. Kaderin garip bir cilvesi olarak habilisler solak olabilir. Biz de inadına türün sağ elli nadir bireylerinden birinin iskeletini bulmuş olabiliriz. Yine de 2,5 milyon yıl önce ortaya çıkmış habilislerde sağ el tercihi görmek bunun insan cinsinden eski olduğunu gösteriyor. Ayrıca çok eskiye gitmeye başladığımızdan fosilleri genetik verilerle desteklemenin zamanı geldi geçiyor.

İlgili yazı: Yerçekimi Uzayla Zamanı Nasıl Büküyor?

 

Sağ elli olma genleri var mı?

Bu kez başka türlü soracağız… Neden insan türünde sağ elli olma eğilimi var? Sahi, sağ elli olmanın avantajı nedir? Bu da bizi sağ elli olma genini aramaya yöneltiyor. Mesela ailelere baktığımız ve aile genetiğini analiz ettiğimiz zaman baskın elin kısmen kalıtsal olduğunu görüyoruz. Bunun yanında solak erkeklerin oranı solak kadınlardan fazla. Buna karşın baskın el geni diye bir şey yok. Birçok gen baskın elli olmayı sadece bir arada etkili olduğunda ve özel bir gen kombinezonunda etkiliyor. Üstelik başka faktörler de var… Burada detaya girmeyeceğim ama işin genetik tarafı belli değil diyelim.

Öyleyse yanallaşma ve alet kullanımına geçeceğiz. Sonuçta beyin bilgisayar arayüzleri bize insan beyninin sözcükleri önce üç ana grupta kavradığını gösterdi. İnsanı insan yapan bu gruplardan biri de alet kullanımıdır. Nörologlar biraz da başlarım bu aşkın ıstırabına diyerek alet kullanan insanların beyin MR’ını çektiler. Böylece beyinde alet kullanımını yöneten bölgeyi buldular. Bu da beynin sol yarısındaki BA44 bölgesidir (resme bakın). Bu bölge nesneleri elle kullanma, alet yapımı ve kullanımı alanında öne çıkıyor. Beynin sol yarısı sağ elimizi kontrol ettiğine göre 2 kere 2’yi toplayabiliriz:

Teknolojiyi hangi tür icat etti?

BA44 bölgesinin beynin sol yarısında evrim geçirmesinin özel bir sebebi olmayabilir. Bazen anatomi bile tıpkı bencil genler gibi şans işidir. BA44 sol yarıküredeyse ve sağ eli kontrol ediyorsa sağ elli olmamız normaldir. Tabii bu bölgenin yeri insan cinsine özgü olabilir. Oysa ilk taş aletleri 3,3 milyon yıl önce, biz yokken yaşayan ve insan olmayan Kenyathropus platyops yaptı. O sebeple baskın el fizyolojisi büyük olasılıkla insandan eskidir. Yalnız dikkat edin. Artık sağ elli olmak yerine baskın elden söz ediyoruz:

İlgili yazı: Zamanda Yolculuk Etmenin 9 Sıra Dışı Yolu

 

Baskın el beyin fizyolojisi

Peki Kenyathropus ile Homo arasındaki ortak özellik nedir? Yani iki elli, kollu, ayaklı, tek başlı vb. olmanın dışında? İki ayak üzerinde yürümektir tabii! Kenyathropus ağaca nadir çıkıyor ve dik yürüyordu. Öyleyse baskın elli olmak dik yürümekle ilgili olabilir mi? Evet ama bununla ilgili en kesin kanıtın insanlar veya atalarıyla hiç ilgisi yok. Öte yandan kangurularla ilgisi var. Kangurular iki ayak üzerinde sıçrayarak koşar ve genellikle solaktır. Buyur buradan yak! Peki buradaki asıl sinyali görüyor musunuz? Kangurular alet yapmaz ve kullanmaz. Yine de solaktır. 😮

Bundan çıkacak tek bir sonuç var: Baskın elli olmak iki ayaklı olmaya özgüdür. Sağ elli olmak da alet kullanım bölgesinin beynin solunda olmasına özgüdür. İki ayak üzerinde yürümek memeliler için yeni bir özellikti. Primatların beyni iki ayak üzerinde yürümenin getirdiği ek denge yönetimi için evrim geçirmiş görünüyor. İki ayaklı olmak beynin iki yarısının birbirinden daha çok ayrışmasına neden olmuş. Şimdi soruyu tersten soralım. Madem insanlar sağ elli olmaya meyilli neden solaklar var?

İstisnalar kaideyi bozmaz da ondan? Solaklık genetik mutasyonla ortaya çıkmış olabilir. Peki neden insanların küçük bir kısmı ısrarla solak? Salt mutasyon olsa bir iki bireyde görülür ve biter. Oysa insanların yüzde 5’i solaktır. Bunu mutasyonla açıklayamazsınız. Solakları kayıran evrimsel bir süreç olmalı. Size iki tabanca kullanan spagetti western tarzı kovboy silahşorlardan söz etmiştim ya, bu işin onunla ilgisi var. En basitinden boksör olduğunuzu düşünün. Solaksanız rakibi gafil avlama şansı artar.

Tamam, bu solaklık için bir gerekçe

Peki neden herkes solak değil? Herkes solak olsa avantajı kalmazdı da ondan… Unutmayın, evrim kör saatçidir. Avantaj sağlayan özellikleri korur ama illa bir özellik olsun diye planlamaz. Evrimde akıllı tasarım yoktur. Bilim insanları aynı mantığın eşcinseller için de geçerli olduğu kanısında. Örneğin bir ailenin büyük erkeği gayse diğer erkeklerin kız bulma şansı artacaktır. Şimdi diyeceksiniz ki “Modern yaşamda bu olur mu hocam?” Modern yaşamda eşcinsellik hâlâ ayıp kabul ediliyor ama sizi anlıyorum. Oysa 4 milyon yıl önce vahşi doğada sınırlı kaynaklarla ve küçük bir grupta yaşıyorsanız eşcinsel abiler türünüzün devamlılığı için kız bulmanıza bu şekilde yardım edebilir. Şimdi solaklığa yakından bakalım:

İlgili yazı: Dünyadaki En Ölümcül 5 Toksin Nedir?

 

Solak olmanın avantajları

Bilimde her şeyi tek nedene indirgemeyiz. Bu yüzden solakların boksta daha iyi olduğu için evrim geçirdiğini söylemek, kanguruların boks yaparak savaştığını ve solak olayım derken işi abartıp tümden solak olduğunu söylemek gibidir. Tekerleme gibi ve komik bir önerme olsa da yanlıştır.

Solakların avantajı beynin iki yarısını neredeyse eşit ölçüde kullanmadır. Beynin tamamında bütüncül veri işledikleri için solaklar eşgüdümlü çalışma, kolay anımsama ve sözel anlatımda genellikle daha beceriklidirler. Bütün bunlar iyi boksör olmaya ekleniyor elbette. 😀 İnanmayanlar, yazının sonunda Türklerin yaptığı araştırmaya baksın. Solak dövüş sanatı sporcuları daha çok maç kazanıyormuş.

Peki değer yargıları açısından solaklar ve eşcinseller bize neyi öğretti? İnsan olmanın tek bir yolu olmadığını… Siz de atalarımızın ateşi ne zaman kullanmaya başladığına şimdi bakabilir, dik yürümenin geçmişini hemen görebilirsiniz. İnsan kanının nasıl evrim geçirdiğine göz atıp Çöp DNA yüzünden gen neden bencildir diye sorabilirsiniz. Kendinizi cesur hissediyorsanız ne zaman tüy dökmeye başladığımızı merak edip insanların konuşmayı neden öğrendiğini de araştırabilirsiniz. Hızınızı alamayıp 15 milyon yıl süren pandemi ve insandaki virüs genlerine de bakabilirsiniz. Bilimle ve sağlıcakla kalın. 😊

Neden bazı insanlar solaktır?

¹The prehistory of handedness: Archaeological data and comparative ethology
²Why are some people left-handed? An evolutionary perspective
³Brain and behavioral asymmetry: A lesson from fish
⁴Mixed-handedness is linked to mental health problems in children and adolescents
⁵The earliest evidence for right-handedness in the fossil record
⁶The evolution of human handedness
⁷Neuroanatomical correlates of handedness for tool use in chimpanzees
⁸Parallel emergence of true handedness in the evolution of marsupials and placentals
⁹Effects of left- or right-hand preference on the success of boxers in Turkey
¹⁰Left-handedness in professional and amateur tennis