Gökten Sıvı Cam Yağan Hipersonik Gezegenler

Evrende gökten sıvı cam yağan, sesten 15 kat hızlı rüzgar esen, kuyrukluyıldızlar gibi kuyruğu olan, hatta ölü yıldızların çevresinde dönen radyoaktif ve hipersonik gezegenler var. Bilinen en egzotik ve aşırı dört öte gezegeni yakından tanıyalım.

1. Hipersonik gezegenler ve cam yağmuru

Bugün İstanbul’da mevsim normallerinin altında çok ters bir hava var fakat sıcaklığı gündüz 16 derecenin altına düşüren yersiz sağanak yağışlar evrende bulacağınız en aşırı hava şartları değil. Uzayın derinliklerinde öyle gezegenler var ki Arap çöllerinin sıcaklığı, Teksas hortumları, Japon tayfunları ve –90 derecelik Antarktika soğukları bile bunlarla baş edemez. Mesela Dünya’dan 62 ışık yılı uzakta yer alıp HD189733b gibi son derece yaratıcı ada sahip olan aşırı öte gezegene bakalım:

2005’te Fransa’daki Haute-Provence Gözlemevi ekibinin keşfettiği HD189733b‘yi analiz eden Warwick Üniversitesi araştırmacılarına göre bu gezegende rüzgar o kadar hızlı esiyor ki yağmurlar yan yağıyor. Aslında yağmur yerine de sıvı cam yağıyor! 😮 İngiliz araştırmacılar bunun için gezegenin ana yıldızın önünden geçmesini beklediler. Ardından atmosferden süzülen güneş ışığına bakarak hava sıcaklığıyla atmosferin kimyasal bileşimini saptadılar. Böylece rüzgarın sesten 15 kat hızlı estiğini tespit ettiler. Hipersonik rüzgarlar uzayın sınırından Dünya’ya düşen nükleer başlıklar kadar hızlı esiyordu.

Gezegende neden su yerine cam yağmuru olduğuna gelince: HD189733b pratikte buharlaşan bir gezegen olduğu için atmosferi de magnezyum silikat tozu içeriyor. Yıldızına sadece yaklaşık 4,64 milyon km uzakta dönen ve turunu 53 saatte tamamlayan gezegenin sıcaklığı 1000 ila 3300 dereceye ulaşıyor. Bu da yerkabuğunun yer yer buharlaşmasına yol açıyor. Yıldız çevresinde saniyede 152 km ile Dünya’dan 5 kat daha hızlı dönen gezegenin gece ve gündüz yüzünde büyük ısı farkı oluşuyor. Hipersonik rüzgarları gece-gündüz arasındaki bu fark tetikliyor.

Tatil için önermem

Ayrıca bir tür silisyum minerali olan silikat, demir çekirdeği saymazsak Dünya’nın hammaddesidir. Dünya’daki hemen hemen bütün kayaçlar ve yerkabuğu silikattan oluşur. Silikat ise 1900 derecede erir. Dolayısıyla bu süper sıcak öte gezegenin atmosferinde aynı zamanda şişe camının hammaddesi olan sıvı silikat yağmurları görülüyor. Sıvı cam gezegen yüzeyinde mısır gevreğine benzeyen ve volkanik obsidyen kadar keskin olan pullar oluşturuyor. Dolayısıyla HD189733b’ye tatile giderseniz size kart atarım ama üstüne para verseniz de gelmem. 😊 Peki başka ne tür aşırı dünyalar var?

İlgili yazı: Kodlama İçin En Gerekli 16 Programlama Dili

 

2. Hipersonik gezegenler ve Gliese 436b

Sıradaki gezegen kuyrukluyıldız gibi kuyruğu olan Gliese 436b… Nitekim öte gezegen haberlerini okuyorsanız birçok gezegenin Gliese ön adını taşıdığını göreceksiniz (Gliiz okunur). Bunun nedeni 1957’de yapılan yıldız taramasıdır. Bu taramada Dünya’dan maksimum 65 ışık yılı uzaktaki yıldızları araştırarak bu mesafede 965 yıldız tespit ettik. Dediğim gibi Gliese 436b’nin hidrojenden oluşan bir kuyruğu var ama gökbilimciler gezegeni 2004’te keşfettiğinde kuyruğu olduğunu bilmiyorlardı.

Bunu daha sonra morötesi ışıkta baktıklarında keşfettiler. Dünya’dan 32 ışık yılı uzakta olan Gliese 436b, kütlesi Güneş’in yüzde 40’ı olan bir kırmızı cüce yıldızın çevresinde, ortalama 4,2 milyon km uzakta dönüyor. Yine de Jüpiter’den yüzde 16 ağır ve yüzde 14 büyük olan önceki gaz devi HD189733b’nin tersine, bu gezegenin sıcaklığı normal sayılır. Ne de olsa kırmızı cüce yıldızlar küçük ve soluktur. Bu tür gezegenlerin yeterince ısınmak için yıldıza çok yakın dönmesi gerekir.

Dünya’dan 4,3 kat büyük ve 20 kat ağır olan Gliese 436b de öyle yapıyor. Hem ağır hem de çok büyük olduğu için yerçekimi Dünya’dan sadece yüzde 18 güçlü olan bu gezegen, yıldız çevresindeki turunu 2,6 gün gibi müthiş kısa bir sürede tamamlıyor. Hem de düşük kütleli yıldızın çevresinde o kadar hızlı dönmemesine karşın! Gezegenin kuyrukluyıldızı andıran hidrojen kuyruğuna gelince: Soluk bir yıldıza çok yakın döndüğü için aşırı sıcak olmasa da burada Dünya’dan daha sıcak bir gezegenden söz ediyoruz.

İlgili yazı: Gerçek Adem: ilk insan ne zaman yaşadı?

 

 

Kuyruklu gezegen

Nitekim ısınan atmosferde yer alan hidrojen evrendeki en hafif element olmanın verdiği avantajla hızla genleşerek uzaya kaçıyor. Oysa gezegenin yerçekiminden kurtulamıyor. Bunun nedeni ise kırmızı cüce yıldızın benzer yıldızların tersine sakin bir gökcismi olması. Zayıf güneş rüzgarı hidrojeni gezegenin arka yüzünden uzaya üfleyip kuyruk gibi uzatıyor ama gezegenden koparamıyor. Böylece Gliese 436b yıldız çevresinde sarmal bir kuyruk oluşturarak deviniyor. Oysa bu egzotik gezegenin en aşırı yanı zemberek yayına benzeyen kuyruğu değil, yüzeyini kaplayan sıcak buz:

Şimdi diyeceksiniz ki sıcak buz olur mu? Tabii olur. Gliese 436b hidrojen atmosferinin büyük kısmını uzayda kuyruk formunda saklıyor. Bu yüzden gezegen yüzeyinde Dünya’ya benzeyen kimyasal bileşimler gerçekleşiyor. Bu da su buzu üretiyor ama bildiğiniz su buzu değil. Hidrojen kaybına rağmen Dünya’dan güçlü yerçekimiyle yoğun ve bu yüzden ince bir atmosfere sahip olan gezegende süper derin okyanuslar var. Global okyanusun derinliklerindeki yüksek basınç da su moleküllerinin aşırı sıkışması ve suyun 400 derece sıcaklığa ulaşmasına yol açıyor. Öte yandan yüksek basınç buharlaşmayı önlüyor. Bunun yerine 400 derece sıcaklıktaki egzotik BUZ X oluşuyor (Bkz. Evrendeki en bol su formu süperiyonik sıcak buz ve Ganymede uydusu içinde 4 buzaltı okyanus var). Yine de Gliese 436b’nin aşırı olduğunu düşünüyorsanız sıradaki egzotik gezegenden iyice uzak durmanız lazım:

İlgili yazı: Düz Dünya Teorisini Çürüten 12 Kanıt

 

3. Hipersonik gezegenler ve HD80606b

Yine yaratıcı adlar konusunda sınırları aşırı zorlayan bir gezegenle karşı karşıyayız. HD80606b Jüpiter’den yaklaşık 4 kat kütlelidir. Buna rağmen yıldız çevresinde resimdeki gibi aşırı eğik ve eliptik bir yörüngede dönüyor. Bir periyodunu da 111 günde tamamlıyor. Bu da bu kadar geniş bir yörünge için müthiş hızlı gitmesi denek. Öyle ki yıldızın yerçekiminden uzaklaşırken adeta yokuş çıkar gibi olan HD80606b yıldıza yaklaşırken yokuş aşağı yuvarlanırcasına hızlanıyor.

Yörüngesinin uzak ucunda yıldıza buz kesecek kadar uzak olan gezegen, dik yaklaşma açısında aşırı hızlanıyor ve 24 saatten kısa bir süre için yıldıza aşarı yaklaşıyor. Bu da donmuş atmosferin güneşe bakan yüzünde bir anda ısınıp patlamasına yol açıyor! California Üniversitesi Santa Cruz yerleşkesindeki araştırmacılar gezegeni Spitzer kızılaltı uzay teleskopuyla inceleyip sıcaklık farkını ölçtüler. Sonuç ne çıktı biliyor musunuz? Güneşe bakan yüzde sıcaklık 6 saatte 700 derece artıyor. Gece yüzüne doğru saatte 1700 km’den hızlı rüzgarlar esmeye başlıyordu. Süpersonik fırtınalarla kaplı ölümcül bir gezegen… Peki HD80606b böyleyse sırada nasıl bir gezegen var?

İlgili yazı: 14 Yaşında Kendini Donduran Kız

 

4. Nötron yıldızı gezegenleri

1992-94 arasında gökleri tarayan araştırmacılar PSRB1257+12 adlı çok garip bir yıldız sistemi keşfettiler. Bu sistemdeki gezegenlerin hiçbiri ilk keşfedilen gezegen değildi ama yıldız sisteminin yıldızı da yıldız değildi! Bunun yerine atarca denilen bir ölü yıldız kalıntısı, yani nötron yıldızıydı. Evet, bu sistemde nötron yıldızı çevresinde dönen gezegenler vardı!

PSRB1257+12 Dünya’dan 2300 ışık yılı uzakta olup kendi çevresinde 6,22 milisaniyede dönen bir milisaniye atarcasıdır. Milisaniyenin, saniyenin binde biri olduğuna dikkat ederseniz atarcanın ne kadar hızlı döndüğünü de anlarsınız. Buna karşın PSRB1257+12 hiç de okunaklı bir isim değil. Astrofizikçiler de bu nötron yıldızına gayri resmi olarak LICH dediler. 70’lerin sonunda yaygınlaşan Zindanlar ve Ejderhalar rol yapma oyunlarındaki hortlak büyücülere Lich deriz. Bizimki de hortlak yıldız oluyor. 😊

Bu yıldız kutuplarından uzaya güçlü ışınlar yolluyor ve ışın demetlerini Dünya yönüne baktığında görüyoruz. Kısacası atarcalar gökteki kozmik ışıldaklar, deniz feneri ve çakar lambalardır. Kendi çevresinde o kadar kesin periyotlarla dönerler ki atarcaları atom saati gibi kullanırız. Öte yandan atarcalar bize uzak olduğundan saçtığı ışığı da genellikle radyo dalgaları olarak alırız. Bu da iyi bir şey. Aşağıdaki videoda göreceğiniz gibi nötron yıldızları bize ışık tutacak kadar yakın olsa hayatı yok ederdi. Peki nötron yıldızı çevresindeki gezegenler nasıl oluşuyor ve bu gezegenlerde hayat var mı?

İlgili yazı: Samanyolu Galaksisinde Antimadde Yıldızları Var mı?

 

Hipersonik gezegenler ve atarcalar

Öncelikle bilim insanları Hortlak Yıldız’ın bozuk saat olduğunu fark ettiler. Bu atarca zamanı hiç de kesin periyotlarla göstermiyordu. Yıldızın kendi çevresindeki dönme hızını bozan bir şeyler vardı. Bunlar da yıldıza yakın ama güvenli uzaklıktan dönen iki öte gezegendi. Gezegenlerin kütlesi Dünya kütlesinin yalnızca birkaç katına eşitti. Oysa Güneş—Dünya uzaklığının yarısına eşit bir yörüngede ortalama 75 milyon km uzaktan dönerken bu kütle, atarcanın aşırı hassas saatini bozmaya yetiyordu. Ne de olsa kütle uzayı büker ve böylece oluşan yerçekimi zamanın akışını yavaşlatır.

Özetle nötron yıldızları patlayarak yok olan yıldızların kalıntılarıdır. Bazen patlamadan kurtulan gezegenler olur ve bunlar nötron yıldızı çevresinde yakın yörüngeye girer. Oysa bu bir istisnadır. Genellikle süpernovanın yok ettiği gezegenlerin kalıntıları nötron yıldızı çevresinde yeni gezegenler oluşturur. Bunlar atarcanın ölümcül radyasyonuyla yıkanan kavruk ve ölü dünyalardır. Öyle ki yüzeyinde dolaşmak nükleer reaktörün içinde yaşamak gibidir. Güneş yanığına karşı size 50 bin koruma faktörlü krem gerekir. 😉 Peki yazımız bitti mi? Hayır. Sırada bonus gezegen var:

İlgili yazı: Dünyadaki En Ölümcül 5 Toksin Nedir?

 

Hipersonik gezegenler değil…

Normal dünyalar: 51 Pegasi b tahmin edeceğiniz gibi Pegasi Kataloğundaki bir öte gezegendir. Bu gezegenin tek bir ayırt edici özelliği var. O da Güneş benzeri bir yıldızın çevresinde keşfedilen ilk öte gezegen olması. Bir resim 1000 sözcük anlattığından sizi yukarıdaki infografiğe bakmaya davet edeceğim. Buna karşın bilgiye doymadıysanız evrenin en sıcak gezegenleri KELT 9b ile Kepler 70b’yi şimdi görebilir ve Dünya benzeri gezegenler evrende ne kadar yaygın diye sorabilirsiniz. Yaşama Dünya’dan uygun 24 yeni gezegene bakıp Güneş Sistemi’ndeki yeni gezegenler arası otoyolu hemen keşfedebilirsiniz. Bilimle ve sağlıcakla kalın. 😊

Dünya atarca çevresinde dönerse

¹The High-Resolution Transmission Spectrum of HD 189733b Interpreted with Atmospheric Doppler Shifts from Three-Dimensional General Circulation Models
²A giant comet-like cloud of hydrogen escaping the warm Neptune-mass exoplanet GJ 436b
³Detecting the General Relativistic Orbital Precession of the Exoplanet HD 80606b
⁴SQM stars around pulsar PSR B1257+12
⁵Discovery of water at high spectral resolution in the atmosphere of 51 Peg b