Merkür Kuru Üzüm Gibi Büzülüp Küçülüyor

Celal Şengör ve NASA’nın Messenger uydusu, Güneş’e en yakın gezegen olan Merkür’ün kuru üzüm gibi büzülerek kendi üzerine çöktüğünü ortaya çıkardı. Merkür’ün çapı son 4 milyar yılda 14 km daraldı ve gezegen hızla büzülmeye devam ediyor. Üstelik Merkür beklenenden 9 kat hızlı küçülüyor.

Bir Gezegenin Çöküşü

Güneş Sistemi’nin en küçük ve Güneş’e en yakın gezegeni olan Merkür hızla büzülerek küçülmeye devam ediyor. Öyle ki gezegenin çapı son 4 milyar yılda 14 km daraldı.

2004’te fırlatılan ve 2011’de Merkür’e ulaşan Messenger uydusunun 2015 yılına kadar topladığı veriler, gezegenin beklenenden 9 kat fazla küçüldüğünü gösterdi. Merkür’ün küçüldüğünü, Messenger ekibinde yer alan Prof. Dr. Celal Şengör ve jeolog meslektaşları ortaya çıkardı.

İlgili yazı: Gerçek Adem: İlk insan ne zaman yaşadı?

 

Merkür nasıl çöküyor?

Aslında Güneş sisteminde yeni doğan bir gezegenin 200 milyon yıl içinde katılaşarak büzülmeye ve küçülmeye başlaması yeni bir fikir değil.

19. yy’da yüzyılda jeologlar dağlar, ovalar ve deniz tabanı gibi yer şekillerinin Dünya’nın soğuyarak büzülmesiyle oluştuğunu düşünüyordu. Kıtaların kayması keşfedildikten sonra bu teori rafa kaldırıldı ve dağların oluşumunu açıklamak için tektonik plaka hareketlerine dayanan yeni çarpışan karalar modeli geliştirildi.

Ancak, kıtaların kayması olayı görülmeyen Mars gibi gezegenlerin kabuğu volkanik hareketlerle yenilenmiyor ve milyarlarca yıllık sürede soğuyarak katılaşıyor. Bu sırada büzülerek kendi üzerine çöküyor ve gezegenin de küçülmesine yol açıyor.

İlgili yazı: İnternetinizi Uçuracak En İyi 10 Modem

 

En talihsiz gezegen

Dahası Merkür’ün hızla soğumasının özel bir nedeni var. O da 4,5 milyar yıl önce bu cisme başka bir öngezegenin çarpmış olması.

Nitekim Dünyamıza da aynı zamanlarda Theia adlı bir gökcismi çarptı. Bu çarpışma gezegenimizin yüzde 20 büyümesi, yüzde 16 ağırlaşması ve normalden büyük uydumuz Ay’ın oluşmasıyla sonuçlandı. Ancak her gezegen Dünya kadar şanslı değil.

Merkür’e çarpan gezegen belki de en az Yeryüzü kadar büyük olan Merkür’ün kabuğunu tümüyle söküp attı. Gezegenin mantosunu da büyük ölçüde parçalayarak kazazede dünyayı neredeyse dış çekirdeğine kadar soğan gibi soydu.

Talihsiz dünyanın baştan küçülmesi ve dış çekirdeğinin neredeyse çıplak kalması gezegenin hızla soğuyarak büzülmesine yol açtı. Nitekim Celal Şengör ve ekibinin ortaya çıkardığı çöküş süreci devam ediyor ve tahminlerden 9 kat hızlı gerçekleşiyor.

İlgili yazı: NASA Venüs’ü HAVOC Zeplinle Keşfedecek

 

Üstüne bir ağırlık çöktü

Dünya’nın tersine, çok sayıda farklı parçadan değil de tek parçadan oluşan Merkür kabuğu, gezegenin büzülme eğilimine hiç karşı koyamıyor; çünkü yekpare kabuk çok ağır oluyor ve zaten kendi ağırlığıyla eziliyor. Ek büzülme ise kabuğun direncini tümüyle kırıyor.

Öyle ki Güneş’e 58 milyon km uzakta olan ve dolayısıyla ortalama sıcaklığı da 127 dereceye ulaşan gezegenin manto tabakası sıradan çatlaklar oluşturmuyor. Bunun yerine, basamaklar halinde uzanan dev çöküntü sırtları oluşturarak çöküyor.

Gezegeni patlatan çarpışmanın ardından ortaya çıkan ve yerkabuğu yerine geçen incelmiş manto tabakası ise yüzey sıcaklığının zaman zaman 526 dereceye ulaşmasına karşın, altta kalan çekirdeğin soğumasını önleyemiyor. Bu da gezegenin çöküşünü hızlandırıyor.

19. yüzyıl jeologları haklıydı

4,5 milyar yıl önce çakıl taşlarından oluşan ve dev asteroit çarpışmalarıyla büyüyen bu dünyaya ilk 800 milyon yıl boyunca milyarlarca göktaşı düştü. Bütün bu süreç gezegeni ısıtarak çekirdeğinin erimesine sebep oldu. Ancak, kozmik çarpışmanın ardından, Merkür kabuğunun ve manto tabakasının büyük kısmını kaybederek soğuma sürecine girdi.

İlgili yazı: Kodlama İçin En Gerekli 16 Programlama Dili

 

Alternatif teori

Bazı bilim insanları ise bu dünyanın soğumasını Jüpiter’e bağlıyor. Buna göre Merkür başka bir gezegenle çarpıştığı için küçülmedi. Jüpiter 4,5 milyar yıl önce geçici olarak Güneş’e göç etti ve yolundaki süper dünyaları Güneş’e savurarak yok etti. Merkür geri kalan döküntülerden oluştuğu için baştan güdük kaldı. Bu da soğumasını hızlandırdı.

Yalnız şöyle bir sorun var: Gezegenin kabuğu yüksek oranda metal içeriyor ve biz de ağır metallerin yeraltına, yani manto tabakasına battığını biliyoruz. Bu durumda kabuktaki metal yoğunluğu çarpışma teorisini destekliyor; çünkü bugün yerkabuğu dediğimiz şey, kozmik çarpışmada soğan gibi soyulan manto tabakasının çıplak kalan dış kısmı olabilir.

Bu olasılık Washington Carnegie Enstitüsü’nden Dr. Paul Bryne’nin gözünden kaçmıyor: “Bulgularımız 19 yy. jeologlarının Dünya konusunda değil ama Merkür konusunda haklı olduğunu gösteriyor. Belli ki bu gezegen soğuyarak katılaştığı için kendi üzerine çöküyor.”

Üstelik bahtsız gezegenimiz kabuğunun tamamını ve manto tabakasının üçte ikisini kozmik çarpışmada yitirdiyse büyük kütle kaybına uğramış demektir.

Çekirdek felaketi

Bu durumda, çekirdek üzerindeki ağırlık hafifler ve gezegenin kütle kaybı, yüksek basınçta belki de katı olan çekirdeğin sıvılaşmasına yol açar. Kısacası gezegenin çekirdeği eskiden katı olduğu halde şimdi sıvılaşmışsa çok daha hızlı soğuyacaktır. İnce manto tabakasının Merkür çekirdeğini dış uzaydan izole edemediğini ve dolayısıyla soğumasını da yavaşlatamadığını hesaba katarsak şanssız gezegeni patlatan felaketin boyutlarını anlayabiliriz.

İlgili yazı: İnternette teknik takip ve gözetimi önleme rehberi

 

Merkür postası

İngilizce Merkür Yüzeyi, Uzay Ortamı, Jeokimya ve Uzaklık Ölçüm kelimelerinin ilk hecelerinden oluşan Messenger kısaltması, Türkçede haberci ve postacı anlamına geliyor. Gerçekten de Messenger uydusu, bilim insanlarına Merkür’den son derece şaşırtıcı haberler gönderdi:

9000 km’yi aşkın bir kuşak üzerinde aralarında bayırlar, tepeler, sırtlar ve derin yarıkların da yer aldığı 5900’den fazla yer şeklini inceleyen Messenger, gezegenin volkanik geçmişini açığa çıkardı. Soğuma sürecini ve kabuğun ne tür aşamalardan geçerek katılaştığını belirledi.

Aynı zamanda, gezegenin alışılmadık ölçüde büyük olan metal çekirdeğiyle ilgili değerli bilgiler de sağladı. Gerçi Merkür bir öngezegenle çarpışarak küçüldüyse metalik çekirdeğinin büyük görünmesi de normal. Kısacası çekirdek yapısı da çarpışma teorisini destekliyor.

İlgili yazı: Düz Dünya Teorisini Çürüten 12 Kanıt

 

Her durumda çapı yetmiyor

Gezegen bilimciler Merkür’ün yarıçapının son 4 milyar yılda 1 ila 3 km küçüldüğünü düşünüyordu ve bu sonuçları 1974 ile 1975 yılında gezegenin yakınından geçen Mariner 10 (Denizci) sondasının verileriyle elde etmişlerdi.

Oysa Messenger ekip lideri ve Columbia Üniversitesi Lamont-Doherty Yer Gözlemevi Direktörü Sean Solomon, bu gizemin çözülmesinden duyduğu memnuniyeti gizlemiyor: “Messenger uydusu, Merkür’ün gerçekten de teoride gösterilen hızda, yani Mariner ölçümlerinden 9 kat hızlı küçüldüğünü gösterdi. Böylece eksik gözlem verilerine dayanan uyuşmazlık çözüldü.”

İlgili yazı: Mobil İnternette Video İzleme Rehberi

 

Bir de teraslı sıradağlar var

Messenger, gezegen yüzeyini yüksek çözünürlüklü ve düşük açılı kameralarla tarayarak dağlarla ovaların ayrıntılı haritasını çıkardı. Özellikle de teraslı çöküntü bölgeleri (şevler), gezegen kabuğunun ne hızla çöktüğü konusunda detaylı bilgi verdi.

Bu tür teraslı çöküntü hatları, arazide yüzlerce kilometrelik bir çizgi halinde uzanan dev sıradağlar oluşturuyor. Aslında bunlar Dünya’daki dağlara benzeyen, ama tam olarak dağ diyemeyeceğimiz Merkür’e özgü teraslı sırtlar meydana getiriyor.

Bryne, bazı noktalarda araziyi ızgara deseni gibi iç içe geçen çizgiler halinde kesen bu yarıkların dev boyutlarda olduğunu söylüyor.

“Örneğin güney yarımkürede tek bir uçurum sistemi oluşturan Enterprise Rupes var. Bu yarık 1000 km uzunluğunda ve bazı yerlerde 3 km yüksekliğinde kabartılar oluşturuyor. Şimdi bunun önünde durduğunuzu düşünün. Merkür’de sıradağ derken bunu anlıyoruz. Bu sistem yer şekillerinin kralı sayılır ve Merkür’ün küçük bir gezegen olduğunu düşündüğümüzde bize inanılmaz bir manzara sunuyor.”

İlgili yazı: Evren Bir Simülasyon mu?

 

Küçük ama ağır

Sadece 4879 km’lik çapıyla Merkür, 12 bin 742 km çapındaki Dünya’dan gerçekten küçük bir gezegen. Hatta daha küçük olsa ve Güneş Sistemi’nin dış sınırlarındaki Kuiper Kuşağı’nda bulunsaydı, Plüton gibi cüce gezegen sınıfına girecekti.

Nitekim Merkür’den büyük aylar var! Jüpiter’in uydusu Ganymede ile Satürn’ün uydusu Titan’ın çapı Merkür’den büyük ve bu da gezegenin dev bir kozmik çarpışmayla küçüldüğü tezini güçlendiriyor. Yine de boyuna aldanmamak lazım: Merkür demir çekirdeği yüzünden çapına göre oldukça ağır bir gökcismi.

Ayrıca kıtaların kayması görülen Yeryüzü’nün tersine; Merkür’ün tek parça kabuğunun kalınlığı 100 ile 300 km arasında değişiyor.

Dünya’nın kabuğunun maksimum 100 km derinliğe eriştiğini dikkate alırsak küçük Merkür’ün kabuğunun bu kadar derin olamayacağını anlıyoruz. Bu da kabuğun aslında kozmik çarpışmadan geriye kalan iç manto tabakası olduğu savını destekliyor.

İlgili yazı: Nasıl İnsan Olunur: Kibre Karşı Empati

 

Merkür macerası yeni başlıyor

2004’te fırlatılan Messenger sondası, Venüs ile Dünya’nın yanından toplam altı kez geçerek 2011 yılında Merkür yörüngesine girdi ve 4 yıl içinde gezegenin çöküşünü ortaya çıkararak emekli oldu. Ancak sırada ikiz Bepi-Colombo sondaları var.

Büyük keşiflerde ABD’den geri kalmak istemeyen Avrupa Uzay Ajansı ESA ve Japonya Uzay Araştırma Ajansı JAXA da 2018 yılında, Merkür’e Bepi-Colombo adında iki ayrı sonda göndermeyi planlıyor.

Ünlü İtalyan bilim insanının adı (Colombo) ve takma adını (Bepi) taşıyan sondalar gezegeni derinlemesine araştıracak. Biri Merkür’e inerken, diğeri yörüngeden fotoğraf çekerek gözlem yapacak. Ben de bu uyduları Ekim ayı içerisinde en ilginç detaylarıyla anlatacağım.

İlgili yazı: 1 milyar yıl sonra Dünya gezegenine ne olacak?

 

Manyetik alan ve çekirdek ilişkisi

Avrupa daha önce bu modeli Cassini-Huygens sondaları ile uygulamıştı. Cassini, Satürn’ün uydusu Titan’ı yörüngeden gözlemlerken, Huygens sondası da Titan’a iniş yapmıştı. Her durumda, Bepi-Colombo’nun görevi Messenger’dan farklı olacak.

İki araç öncelikle Merkür’ün manyetosferini (manyetik alanını) inceleyecek ve gezegen hacminin yüzde 42’sini oluşturan demir çekirdeğin etkileri hakkında bilgi toplayacak. Böylece bu dünyaya gerçekten bir gezegen çarpıp çarpmadığı da anlaşılacak.

Her ne kadar küçük bir gezegen olarak Merkür’ün çekirdeği hızla soğuyor olsa da henüz katılaşmadı. Kendi çevresinde dönen sıvı çekirdek bir dinamo etkisi yaratıyor ve gezegenin beklenmedik ölçüde güçlü bir manyetik alan üretmesini sağlıyor.

Merkür’ün manyetik alanının ölçülmesi bu yüzden de önem taşıyor: Bepi-Colombo’nun ölçümleri, çekirdeğin sıcaklığı konusunda daha net bilgi verecek ve gezegenin küçülme hızının kesin olarak hesaplamayı sağlayacak.

İlgili yazı: Laboratuarda Mini Neandertal Beyni Üretiyorlar

 

Küçülen küçülene

İşin özünde Dünya dahil bütün kayalık gezegenler soğudukça küçülüyor; ama Neden Deprem Oluyor yazısında belirttiğim gibi, Yeryüzü’nün iç kesimleri çok daha yavaş bir şekilde soğuyor ve bu da gezegenin küçülme hızını azaltıyor.

NASA California Jet İtki Laboratuarı’ndan Şiaoping Vu’nun liderliğindeki araştırma ekibinin 2011 tarihli bulgularına göre, gezegenimiz her yıl 0,1 mm küçülüyor ki bu da insan saçı kalınlığına eşit bir ölçü. Yine de 1 milyar yıl içinde Dünya’nın sıvı dış çekirdeği soğuyarak tümüyle katılaşacak.

Bu da atmosferi temizleyerek sera gazlarının oranını düzenleyen kıtaların kaymasını durduracak. 1 milyar yıl içinde olgunlaşan Güneş’in parlaklığını artırmasıyla birlikte küresel ısınma da kontrolden çıkacak. Sonunda okyanuslar buharlaşacak ve Dünya aşırı ısınarak Venüs cehennemine dönüşecek.

Peki 1 milyar yıl önce Dünya’da karalar nasıl kayıyordu ve bugünkü Asya ile Amerika nasıl oluştu? Onu da Kayıp Kıta Zelandiya ve Dünya’da 1 Milyar Yıllık Batık Kıtalar Bulundu yazılarında okuyabilirsiniz. Hepinize enerjik bir hafta dilerim.

Merkür hakkında 10 ilginç bilgi

¹Thermal effects of late accretion to the crust and mantle of Mercury (direct download)
²Mercury’s magnetic field in the MESSENGER era (direct download)