İnsanlar Ateşi Ne Zaman Kullanmaya Başladı?

İnsanlar ne zaman ateş yakmaya, yemek pişirmeye ve ateşle ısınmaya başladı? İnsanlar ateşi kullanmayı kendi başına mı öğrendi? Yoksa ateş yakma becerisini insansı atalarından mı devraldı? Ateş insanları zihnen ve bedenen nasıl dönüştürdü? 1980’lerin başında arkeologlar Kenya’daki Koobi Fora sitesinde toprağı kazarken alt katmanlarda kırmızımsı turuncu tortullardan oluşan bir takım izler gördüler. İlk bakışta heyecan verici bir şey değildi.

Oysa bu “yamalar” modern insanların yerde ateş yakarken oluşturduğu lekelere benziyordu. Daha da ilginci kazı alanında insansı atalarımızdan birinin çenesi ve 1,6 milyon yıl öncesinden kalma taş aletler bulundu. Öyleyse kırmızı toprak izleri atalarımızın ateşi kullandığını mı gösteriyordu? Peki ne amaçla? İnsanların ateşi kullanmaya nasıl başladığını görelim.

Ateşi ve teknolojiyi kullanmak

İnsanlar ateşi kullanmaya 1,6 milyon yıl önce mi başladı? Mümkün ama henüz yanıtsız kalan birçok önemli soru var: Örneğin kazı alanındaki insansılar ateş yakıyor muydu? Yoksa yaban yangılarında tutuşan dalları alıp bunları fırsatçı şekilde kullanarak kamp ateşi mi yakıyordu? Sonuçta yanmakta olan bir dalla ateş yakmakla sıfırdan ateş yakmak iki ayrı beceridir. Bunu test etmek amacıyla çakmak olmadan ateş yakmayı deneyebilirsiniz. Bunun için bol paralar ödenen hayatta kalma okulları var. 😉

Popüler teoriye göre atalarımız işe hazır yanan dallarla başladılar. Zaten yanan bir dal parçasını görünce korkmadan alıp bununla ateş yakmak ayrı bir farkındalık istiyordu. Bu önemli bir adım oldu ve gerisi çorap söküğü geldi. Peki atalarımız ateşi tam olarak ne zaman kullanmaya başladı? Bunun cevabı sorudan ne anladığınıza bağlı.

Ateşi kullanmak derken sıfırdan ateş yakmayı mı, yemek pişirmeyi mi, ısınmayı mı anlıyorsunuz? Hepsinin tarihi farklıdır. Dahası ilk kimin ateş yaktığını asla bilemeyeceğiz. Kimse fotoğrafını çekmedi. Bu yüzden önemli olan ilkler değil, ateş kullanmanın yaygınlaşmasıdır. İşte fosiller bize bunu gösterebilir. Yalnız ateşin bizi doğadan bağımsız kılan ikinci önemli adım olduğunu biliyoruz.

Ne de olsa teknolojiyi insan icat etmedi, insandan önce gelen ve 3,3 milyon yıl önce yaşamış olan Kenyathropus platyops teknolojiyi icat eden türdür. İnsanlar platyopsun soyundan gelmiyor ama platyopsun icat ettiği teknoloji sayesinde insansıların beyni ateşi kullanacak kadar gelişti:

İlgili yazı: Gerçek Adem: ilk insan ne zaman yaşadı?

 

Bu nasıl oldu derseniz

Kenyathropus platyops elle tutulan, yani sapı olmayan ilk taş baltaları yonttuğunda elbette avlanmaya çıkmıyordu. Bölgedeki aslanlar, kaplanlar ve diğer memeli yırtıcıların deyim yerindeyse kolu platyopstan uzundu. Öte yandan platyopslar, aslanlar ve diğer yırtıcıların öldürüp yediği hayvanlardan geriye kalan leşlerin derisini taş baltalarla yüzdüler. Kemikleri parçalayarak eti soydular ve hatta kemikleri kırıp içindeki iliği emdiler. Böylece daha çok ete ve kaloriye ulaştılar.

Veganları üzmek istemem ama teknolojinin icadından önce, milyonlarca yıl önce yaşayan atalarımızın zamanında otoburluk insan beyninin büyüyüp gelişmesi ve daha zeki olması için gereken enerjiyi sağlamıyordu. O zamanlar kültür bitkileri yoktu. Örneğin vahşi elma soğan cücüğü kadardı. Evet, bitkiler fotosentezle güneş enerjisinin daha büyük bir kısmını dokularında depolar ama etin enerji konsantrasyonu çok daha yüksektir. Bir parça etle bir kilo sebze yemekten daha iyi doyarsınız.

Elbette insanlar günümüzde istedikleri gibi vegan veya vejetaryen olabilirler. Bugün elmalar da mısırlar da büyük. Bitkisel yağlar ve türlü meyve sayesinde et yemeden de sağlıklı beslenmek mümkün. Yine de eski insanlar et yemeseydi bugün şempanzelerden zeki olmamız imkansızdı. Kısacası Kenyathropus platyops ateşi kullanmayı bilmiyordu fakat teknolojiyi geliştirdi ve insan beyninin önünü açtı:

İlgili yazı: Kodlama İçin En Gerekli 16 Programlama Dili

 

Atalarımızın teknoloji ve ateşi öğrenmesi

Pişmiş et çiğ etten daha besleyicidir. Öte yandan çiğ leşleri kolay parçalayan bir etobursanız beyninizi geliştirecek kadar iyi beslenebilirsiniz. Peki biz insanlar teknolojiyi kimden öğrendik? İnsanların uzak atası Australopithecuslardır. Bunlar 4,2-1,9 milyon yıl önce Afrika’da yaşadı ve o zamanlar kıtada insanlardan daha yaygındılar. O devirde insan olmadığından yaygınlıktan kastım tür çeşitliliğidir:

200 bin yıl önce Afrika’da Homo erectus, Heidelberg insanı, Neandertaller ve Düşünen insan (Homo sapiens) gibi birçok insan türü bir arada yaşıyordu. 3 milyon yıl önceyse Afrika’da çağdaş insan türlerinden daha fazla Australopithecus türü vardı. Bunlar da Kenyathropuslarla bir arada yaşıyordu. Büyük olasılıkla aralarında ticaret veya kalıcı iletişim yoktu. Bu insansıların beyni küçüktü ve bizim kadar zeki değillerdi. Buna karşın Australopithecuslar muhtemelen platyopsların alet kullandığını gördüler.

Bunu öğrendiler ve taklit ettiler! Kısacası geçmişte bırakın iki ayrı türü, ilk kez bir cins başka bir cinsten yeni bir şey öğrendi. Evrim sürecinde bu bir devrimdir. Nitekim insanların doğrudan atası olan Australopithecus afarensis taş aletler kullanıyordu (şu meşhur Lucy 😊). Gerçi kanıtlar ilk taş baltaları Kenyathropusların yaptığını gösteriyor ama gelecekte bulacağımız yeni kanıtlar bunu Australopithecus afarensislerin yaptığını ve platyopsların onlardan öğrendiğini de gösterebilir.

Bunu bilemeyiz

Oysa teknolojinin insan icadı olmadığını biliyoruz. Dahası Australopithecuslar bu sayede daha iyi beslendiler ve beyinleri gelişti ki zamanla beyni onlardan daha büyük olan insan cinsi türedi (Homo). Homolar ateşi kullanacak kadar zekiydi ve gelişmiş beynini de Australopithecuslardan devraldığı teknolojiye, yani taş aletlere borçluydu (Kenyathropusların soyu insan cinsi ortaya çıkmadan önce tükendi). Gördüğünüz gibi ateşi kullanmaya başlamak hiç de kolay değildir. Önce birkaç milyon yıl evrim geçirecek ve teknolojiyi kullanmayı öğreneceksiniz. Peki homolar ateşi kullanınca ne oldu?

İlgili yazı: Nötron Yıldızının Merkezine Yolculuk

 

Neler olmadı ki?

Ateşle yemek pişirdik ve çiğ etten daha iyi beslendik. Ateş sayesinde daha gelişmiş ahşap aletler ürettik. Dünya’da ilk kez Homolar ateş yakıp ısınarak Afrika’nın dışına çıktı ve soğuk bölgelere yerleşmeye başladılar. Ateş sayesinde kültürü icat ettik; çünkü boş vakti yarattık… Düşünsenize akşam 18.00’de Afrika’da güneş batıyor ve ateş yok. Karanlıkta avlanmak, kök-böğürtlen toplamak tehlikeli. Önünüzü göremez, ayağınızı kırar, yere düşersiniz. Yılan sokar, leopar yer… Ne yapacaksınız? Uzanıp yatacaksınız. Oysa ateş varsa başında toplanır ve konuşmaya başlarsınız.

Ateşle birlikte yalın ayaklı çıplak uyarıcı Sokratesler de gelecektir. 😉 Gerçekten de ateşin başında konuşmak zamanla sözlü edebiyat ve eğitimin önünü açmıştır. Artık yaşlılar da ateşin başında üretime katılacaktır. Elden ayaktalar düştüler diye onları kabileden kovup ölüme terk etmezsiniz. Deneyimlerini torunlarına aktarırlar ve kültür süreklilik kazanır. Atalara saygı kültü gelişir. Zamanla mağara resimleri, sanat, müzik, edebiyat gelişir. Aile bağları güçlenir ve İNSAN olursunuz. Nitekim kültür bireylerin diğer bireylere kuşaktan kuşağa aktardığı davranış biçimleridir. Kültür öğrenmek ve öğretmektir.

Ezcümle ateşin yardımıyla insanlar Afrika dışına çıktılar. Böylece önlerinde yepyeni doğal ortamlarla yeni ufuklar açıldı. Homolar ateş yakmayı öğrendiğinde evrenin şu ırak köşesindeki küçük ve mavi soluk noktanın yazgısı da sonsuza dek değişti. Peki ilk olarak hangi insan türü ateşi kullanmaya başladı?

İlgili yazı: Düz Dünya Teorisini Çürüten 12 Kanıt

 

Ateşi kullanan büyük beyin

Ateşi keşfedince beynimizin geliştiğini söylemiştim ve büyük insan beyninin insan bedenini biçimlendirdiğini de söylemeliyim. Büyük beyin gelişkin zeka ve o da el becerisinin gelişmesi demektir. Ellerin ve kolların gelişmesi, daha kullanışlı ve çevik olması demektir. Hem alet yapmak hem de yemek pişirerek daha iyi besin almak beynimizin büyümeasine yardım etti. Teknolojiyi kullandıkça daha zeki olduk ve zeki oldukça teknolojiyi daha iyi kullanmaya başladık.

Belki de ateş en baştan teknolojinin bir parçası oldu. Yine de ateşi ilk kullanan türü bulmak kolay olmadı: Et çürür ve dağılır. Tozlar ve küller birkaç günde etrafa saçılır. Rüzgar üfler ve su akıtıp temizler… Yazının başında anlattığım gibi en eski kamp ateşini bulmakta çok şanslıydık ki aslında kurnazlık ettik. Mademki ateş ve teknoloji insan bedeninin değişmesini sağlıyor, öyleyse atalarımızın morfolojik değişim hızına bakarak ateşi ne zaman kullanmaya başladığımızı dolaylı yollardan tahmin edebilirdik.

Bu konuda yemek pişirmenin önemini ne kadar vurgulasak azdır. Pişen besinler yumuşar ve bunları çiğneyerek yutup sindirmek kolay olur. Yemek pişirmek yemeği ağzınıza almadan önce sindirmeye başlamak gibidir. Böyle söyleyince tuhaf geliyor ama pişmiş aş elbette çok lezzetlidir. 😀 Yüksek ısı besindeki büyük ve karmaşık molekülleri küçük parçalara böler. Böylece çiğneme ve sindirim enerjisinden tasarruf ederek enerji fazlasını beynin büyümesinde kullanırsınız.

İlgili yazı: Zamanda Yolculuk Etmenin 9 Sıra Dışı Yolu

 

Ateşi evcilleştiren tür

Besinleri pişirmenin başka avantajları da vardır. Zehirli moleküller parçalanır, bakteri, virüs ve parazitler ölür. Böylece bedeninizin hastalıklar ve zehirlenmelere karşı ekstra bağışıklık enerjisi harcaması gerekmez. Bu bağlamda insanlar dik yürüdüğü için göğüs kılları dökülmüştür. Normalde insanlar maymunlar kadar kıllı değildir. Oysa dik yürümek diyaframın genişlemesini ve daha iyi hava almayı sağlar. Bu da ciğerlerimizi çektiğimiz havayla ve çıplak göğsümüz sayesinde daha iyi terleyerek soğumamıza izin verir.

Nitekim kadınlar dik yürüdüğü için ve çıplak göğüsleri sayesinde günde 1 adet çifte kavrulmuş Etibör bisküvi kadar enerji tasarrufu sağlamıştır. Bu da iki yılda fazladan bir çocuk doğurma potansiyeli demektir. İşte ateşi kullanmak bir türün hayatta kalması için bu kadar önemlidir. Peki 1,6 milyon yıl önce kıtalar arası yolculuk ettiği, göçebe olduğu ve farklı ortamlara girip çıkarken çok yorulduğu için bol kaloriye ihtiyacı olan ilk insan türü hangisiydi? Onun adı Homo erectus. Dik yürüyen insan:

İlgili yazı: 5 Soruda Paralel Evrenler

 

Homo erectus ateşi nasıl kullandı?

Atalarımız 4,5 milyon yıl önce ağaçta yaşarken de dik yürüyordu, Buna karşın ömrünün yüzde 99’unu dik yürüyerek geçiren ilk insan türü Homo erectustur. 2 milyon yıl önce taş aletleri kullanan cüce insan Homo habilis’ten türediğini düşündüğümüz Homo erectusa boşuna dik yürüyen insan demedik. Erectus’un ateşi kullandığını düşünüyoruz ama yemek pişirdiğinden emin değiliz. Yine de anatomik uyarlanışı yemek pişirebileceğini gösteriyor.

Mesela erectusun aşırı et tükettiği için ateşli karaciğer rahatsızlıkları geçirdiğini de tahmin ediyoruz. Belki de erectus 70 bin yıl öncesinden itibarin biz insanları da avlıyordu. Erectus, habilisten daha büyük, ağır ve daha kaslıydı. Özellikle de dişleri daha küçüktü ki yemek pişirerek besinleri yumuşattığını düşünmemizin başlıca sebebi de budur.

Erectusun büyük gövdesi ve beyninin kalori ihtiyacını artırdığı ise bir gerçektir. Dahası Afrika dışına çıkabilen ilk insan türüdür. Örneğin Gürcistan üzerinden Orta Asya ve Uzakdoğuya yayılmıştır fakat erectusun ateşi kullanmasıyla ilgili bir sorun var. Bu tür, 1,86 milyon yıl önce belirdi. Belki de ateşi kullanmadan önce Afrika’dan çıktı. Ayrıca 1,6 milyon yıl önceki o tek kamp ateşini saymazsak erectus ilk kesin ateş yakma kanıtından yüz binlerce yıl önce Asya’ya yayılmıştır.

Haritaya bakın! Erectus hep sıcak iklimlere göç etmiş. Afrika, Yakındoğu, Hindistan, Çin, Endonezya, Bangladeş… Acaba ateşi yakmayı değil de sadece kullanmayı mı biliyordu? Bu yüzden sıcak yazlarda bol yangın çıkan güney bölgelerine ve yarı kurak iklimlere mi göç etti? Ateş yakmayı bilmediği için mi soğuk iklimlere yayılamadı? Her durumda ateşi ve el aletlerini kullanması erectusun göç etmesine yardım etti.

Bu bir erectus gizemidir

Tabii erectusun daha evrim geçirdiği gün ateşi kullanması da şart değildir. Belki de bunu dünyaya yayılırken sonradan öğrendi. Gelecekte erectusun ortaya çıkışı kadar eski kesin kamp ateşi kayıtları da bulabiliriz. Buna karşın bilim spekülasyonlarla değil, kanıtlarla işler. Yukarıdaki gibi bir teori geliştirince bunun yanlış olduğunu kanıtlamaya çalışırız. Ampirik, deneysel yaklaşımla deliller, fosiller ve insan eseri ateş kalıntıları ararız. Teoriyi yanlışlayamazsak doğru kabul ederiz. Bakın Kenya’daki kanıtlar ne diyor?

İlgili yazı: Dünyadaki En Ölümcül 5 Toksin Nedir?

 

Ateşi yakmak ve yemek pişirmek

Kenya’daki Koobi Fora kazı alanına son 40 yılda geri dönen araştırmacılar yeni kanıtlar ortaya çıkardılar. Yüksek ısıya maruz kalmış keskin taş parçaları ve yanmış hayvan kemikleri buldular. Üstelik bunlar öbek öbek toplanmıştı. Bu da kamp ateşi yakıldığını gösteriyordu. Küçük ve düzenli ateş izleri bunların yangın olamayacağına işaretti. Üstelik bu kanıtların yanında erectus yapımı taş aletler vardı. Oysa civarda erectus fosili yoktu. Sadece daha küçük bir beyni olan Paranthropus Boisei kemikleri vardı.

Bundan sonra gelen en eski ateş kanıtı Güneş Afrika’daki Wonderwerk Mağarasında yer alıyor. 1 milyon yıllık bu sitede yanmış kemikler, bitkiler ve daha karmaşık taş aletler (Acheulean aletleri) tespit ettik. Bunlar homo erectus’a özgü aletlerdi. Daha geç kanıtlar ise İsrail’deki Geşer Benot Ya’akuov kazılarından geldi. Bu kez 790 bin yıl önceden kalan yanmış tohumlar, odun ve çakmak taşları buldu. Buna karşın en ilkel ateş yakma metodu muhtemelen çakmak taşları değildi.

İlgili yazı: Zamanda Yolculuk İçin Büyükbaba Paradoksu Çözüldü

 

Ateşi yakmanın adabı

Tarihe bakınca en ilkel yöntemin el matkabı olduğunu görüyoruz. Bunun için elinize sivri uçlu tahta bir çubuk alıyor ve bunu yassı bir tahtanın üzerine yerleştiriyorsunuz. Ardından çubuğu iki elinizin arasında ileri geri ovalayıp yuvarlıyorsunuz. Adı matkap olsa da sivri uç alttaki tahtayı delmekten çok sürtünme ve ısıyı artırmaya yarıyor. En ilkel yöntem olmasına karşın bu aynı zamanda en zor yöntemdir. Erectus bunu başaracak kadar dikkatli ve zeki miydi? Mümkün:

İsrail’de çakmak taşı kullanılıyordu ki bu daha gelişmiş ve kolay bir yöntemdir. Öte yandan bu sitede ateş yakan bireyler daha büyük beyne sahip nispeten yeni bir türe aitti. Heidelberg insanı gibi… Gerçi bu türün bireyleri kamp ateşini taşlarla çevirip alevin sıçraması veya çıranın dağılmasını önlemeyi bilmiyordu. O yüzden bunlara kenarı belirsiz hayalet ocaklar diyoruz. İşin ilginci bu sitede de insansı fosilleri bulmadık ama mantıklı: Atalarımız neden yaşam alanlarına ölülerini gömsün veya yaşadıkları yerde birbirini öldürsünler? Heidelberg insanı ölülerini gömmese bile kamp dışında bırakıyordu:

İlgili yazı: Kuantum Deneyi Nesnel Gerçeklik Yok Dedi

 

Heidelberg insanı ve ateşin kullanımı

Eskiden Homo heidelbergensisin insanların en yakın atası olduğunu sanıyorduk ama son kanıtlar Neandertaller ve Heidelberg insanının kuzenlerimiz olduğunu gösteriyor. Ne biz onlardan türedik ne de onlar bizden türedi ama onlarla ortak atamız Homo antecessor’dur (Latince bir önceki insan demek). Toparlarsak insanlar ateşi kullanmayı en az 1,5 milyon yıllık bir sürede öğrendiler. Belki de ateşi ilk eline alan Homo habilisti. Her durumda erectus zaten yanan dalları ateş yakmakta kullanıyordu ki zamanla el matkabıyla (?) ateş yakmayı öğrendi. Heidelberg insanı çakmak taşı taşıyordu.

Öte yandan düzenli yemek pişirme 350-400 bin yıl önce Kenan Ülkesi ve Lübnan kıyılarıyla hemen arkasındaki topraklarda başladı. Levant denilen bu bölge günümüzde Lübnan, Ürdün, İsrail, Suriye ve Batı Irak’a karşılık geliyor. Nitekim Qesem adlı sit alanında düzenli olarak kullanılan ve taşlarla çevreli büyük bir kamp ateşi bulduk. Belli ki insanlar burada toplanıp et kızartıyordu. Qesem’de hem Homo sapiens (biz) hem de Neandertal dişleri bulduk.

Belki de burası dönem dönem terk edilen ve yeniden yerleşilen bir yerdi. Biz de Neandertaller ve insanların Qesem’i kullandığını görüyoruz. Belki de birlikte yemek yiyorduk? Nitekim Neandertallerle birbirimizi eş ediniyorduk; ancak Neandertal ve insan aileleri birlikte mi yaşıyordu diye sorarsanız büyük olasılıkla hayır. Buna karşın bir Homo sapiens ailesinde 1-2 Neandertal veya tersi olabilirdi.

İlgili yazı: 10 Adımda kara deliğe düşen astronota ne olur?

 

Ateşi bulanlar için sonsöz

Özetle Afrika dışındaki en eski fosil 1,8 milyon yıllık olup Gürcistan’da bulunan Homo erectus fosilidir. Erectus zamanla ateşi kullanmayı öğrendi ama atalarımız düzenli yemek pişirme alışkanlığını 400 bin yıl önce Doğu Akdeniz’de kazandı. Erectus belki yemek pişiriyordu. Peki ya Avrupa? Avrupa’da Heidelberg insanının İngiltere’ye ulaştığı ve 400 bin yıl önce Beeches Çukurunda ateş yaktığını biliyoruz. Keza Almanya’nın Schöningen kasabasında da aynı yıllarda ateş yakmış ve et pişirmiştir. Diğer yandan Avrupa’nın kuzey bölgelerinde Heidelberg insanı ve Neandertallerin yaşadığı birçok yer bulduk.

Bunlar açık hava mekanları ve mağaralardır. Oysa hiçbirinde ateş yakma izi bulamadık; ancak soğuk diyarlarda ateş yapmak zorunda kalırsınız. Peki atalarımız neden kuzey mağaralarında ateş yakmıyordu? Yoksa göçmen kuşlar gibi yazın kuzeye ve kışın güneye mi göç ediyorlardı? Böylece ateşle ısınmaktan kurtuluyorlar mıydı? O yıllarda yerleşik düzen olmadığı için bu mümkün ama bir gariplik var… Ateşi yakmayı biliyorlarsa neden kuzey bölgelerinde en azından yemek pişirmek için ateş yakmadılar? Bu sorular henüz yanıtsız ve ateş yakma geçmişimiz paradokslarla doludur.

Gerçi oturduğumuz yerden insanların ateşi kullanma macerasının izini 1,6 milyon yıl öncesine dek sürebilmemiz de büyük başarıdır. Siz de atalarımızın konuşmayı nasıl öğrendiğine şimdi bakabilir ve insan kanının nasıl evrim geçirdiğini görebilirsiniz. Evrimde doğru bilinen üç yanlışa göz atarak insanların gelecek 100 yılda nasıl evrim geçireceğini araştırabilirsiniz. İnsan türünü yok edecek en tehlikeli 5 teknolojiyi ve insanların soyunun ne zaman tükeneceğini ayrıca inceleyebilirsiniz. Sağlıcakla ve bilimle kalın. 😊

İnsanların ateşi evcilleştirilmesi

¹The energetic significance of cooking
²Fire and its roles in early hominid lifeways
³The discovery of fire by humans: a long and convoluted process
⁴Impact of meat and Lower Palaeolithic food processing techniques on chewing in humans