Parlak Süpernova Yıldız Yutan Kara Delik Çıktı
Geçen yıl 3,8 milyar ışık yılı uzaktaki bir galakside bugüne dek görülen en parlak süpernovayı tespit ettik ve bunun çok güçlü bir yıldız patlaması olduğunu düşündük. Ancak, 50 kat parlak süpernovanın yıldız yutan süper kütleli bir kara delik olduğu ortaya çıktı. Peki obur kara delik yıldızı nasıl yuttu?
Kara delik nasıl parlar?
Elbette parlamaz: Adı üstünde kara delik; yani ışığın bile kaçamayacağı kadar güçlü yerçekimine sahip olan ve içine düşen hiçbir şeyin dışarı çıkamadığı egzotik bir yıldız kalıntısı. Bu nedenle her ne kadar kara delikler süpernova halinde patlayan yıldızların kalıntısı olsa da kendileri ışık saçmıyor.
Ancak, bir kara delik kendisine çok yaklaşan bir yıldızı yutarsa parçalanan yıldız normal süpernovadan 50 kat fazla ışık saçıyor. 2015 yılında astronomlar 3,8 milyar ışık yılı uzaktaki bir galakside normalden çok daha parlak bir yıldız patlaması (hipernova) gördüklerini düşündüler; ama bunun kara delik olduğu ortaya çıktı.
İlgili yazı: İnternetinizi Uçuracak En İyi 10 Router Modem
Süper kütleli kara delikler
Bu canavarlar galaksilerin merkezinde yer alıyor ve galaksileri bir arada tutan yerçekiminin önemli bir kısmını sağlıyor. Ancak, galaksilerin merkezinde yıldızlar birbirine o kadar yakın dolaşıyor ki süper kara delikler zaman zaman talihsiz bir yıldızı yutabiliyor.
Geçen yıl Las Cumbres Observatory (LCO) gözlemevi teleskopları uzak bir galaksinin merkezinde yer alan Kerr kara deliğinin böyle bir yıldızı yuttuğunu gördü ve bunu ASASSN-15lh katalog numarasıyla sınıflandırdı.
İlgili yazı: İnternette teknik takip ve gözetimi önleme rehberi
Gelgitli parçalanma olayı
Bilim insanları kendi etrafında dönen kara deliklerin yakınlardaki cisimleri sarmallar çizerek üstüne çekmesine ve çok yaklaştıklarında zaman da süper güçlü kütleçekim dalgalarıyla atomlarına ayırıp trilyon derecelik süper sıcak spiral gaz akışı halinde yutmasına gelgitli parçalanma olayı diyor (TDE).
Aslında her kara delik kendi çevresinde dönmüyor; ama yıldız kütleli ve süper kütleli kara deliklerin birçoğu dönüyor. Ne de olsa galaksiler kendi merkezi etrafında dönüyor ve galaksinin merkezindeki süper kara delikler de bu noktada toplanan büyük miktarda gazın döne döne çökmesiyle oluşuyor.
Süpernova halinde patlayıp kara deliğe dönüşen yıldızların da “hayattayken” kendi çevresinde döndüğünü biliyoruz. Bu sebeple kendi çevresinde dönen kara deliklerin evrende son derece yaygın olduğunu söyleyebiliriz.
Öte yandan, kendi çevresinde dönmeyen bir kara delik bile ayaklarınızla başınız arasındaki yerçekimi farkından dolayı sizi spagetti gibi uzatıp atom boyuna kadar parçalayabilir. Her durumda bütün bu yıkıcı olayları TDE (tidal disruption event) olarak adlandırıyoruz.
İlgili yazı: Sansüre Karşı TOR ve Orbot Rehberi
Neden gelgitli yıldız?
Burada gelgitten kastımız, kara deliğin kendine çok yaklaşan bir yıldızın ona bakan yüzünü arka yüzünden daha güçlü çekmesi.
Bu Dünya’daki okyanusları kabartan gelgit etkisiyle aynı şey; ama cisimleri atomlarına ayıracak kadar şiddetli. Öyle ki süper kütleli kara delik, talihsiz yıldızı saniyenin küçük bir kesrinde yumurta gibi büzüp geriyor ve spiral gaz halinde parçalayıp fil hortumu gibi emiyor.
İlgili yazı: AIDS’e Kesin Çare
Peki neden hipernova?
Bir yıldızın kendi ağırlığı altında ezilmeden duran (sıcak olduğu için gazların genleşme trendi ile büzülme trendi arasında dengeli durmasını sağlayan) güçlü bir yerçekimi alanına sahip olduğunu unutmayalım.
Dolayısıyla kara delik yıldızı parçalayıp yutarken, yıldızın aniden serbest kalan kütlesi, Einstein’ın E=mc2 denklemi uyarınca enerjiye dönüşerek normalden 50 kat parlak bir süpernova patlamasına yol açıyor.
İlgili yazı: Dünya’daki hayatın kökeni Mars mı?
Çok güçlü bir patlama
Güneş’in 1 saniyede ürettiği enerjiden 750 milyar kat daha güçlü bir patlama. Bu sebeple de TDE’yi aşırı parlak bir hipernova olarak gözlemledik. Doğrusunu isterseniz bu dehşet olay astrofizikçi Andy Howell’ı da oldukça heyecanlandırıyor:
“Bu tıpkı yeni bir dinozor türü keşfetmek gibi: Artık elimizde doğru araçlar var ve neye bakacağımızı biliyoruz. Böylece buna benzer daha çok sayıda patlama görüp bunların ne kadar sık gerçekleştiğini anlayacağız. Kara deliklerin yıldızları nasıl öldürdüğünü göreceğimiz için çok heyecanlıyım.”
İlgili yazı: Kontrollü Güç >> Telefon pil ömrünü uzatmak için en çarpıcı 5 yöntem
Nasıl keşfettiler?
LCO aslında Dünya’daki stratejik noktalara yerleştirilmiş 16 teleskoptan oluşuyor. Odak açıklığı 40 cm ile 2 metre arasında değişen teleskoplar Yeryüzünde gece gündüz demeden sürekli gözlem yapıyor (Bir teleskopa gün doğduğunda gece kuşağındaki kardeşleri görevi devralıyor).
Galaksi yutan kara delik
Yıldız yutan kara delik sizi heyecanlandırdı mı? Peki galaksi yutan kara deliğe ne dersiniz? Yoksa galaksilerin merkezinde yer alan bütün süper kütleli kara deliklerin bizim 4,4 milyon Güneş kütlesindeki kara deliğimiz gibi evcil olduğunu mu sanıyorsunuz? 😉
Tersine, bazı kara delikler içinde bulunduğu galaksiyi milyarlarca yıllık bir süreçte yavaş yavaş yutuyor. Nitekim Hubble uzay teleskopu NGC 4696 galaksisini içten parça parça yutan böyle bir canavar kara delik keşfetti.
İlgili yazı: Mobil İnternette Video İzleme Rehberi
Katil ahtapot
Resimde süper kütleli kara deliğin galaksinin sarmal kollarını parçalayıp ahtapot kolları gibi uzaya saçtığını görebiliyorsunuz. Galaksi kollarının her biri çevredeki uzaydan 10 kat yoğun, içinde çok sayıda yıldız var ve bunlar uzayda 200 ışık yılı uzunluğunda bir alanı kaplıyor.
Hepsi de göbekten ahtapot kafasına; pardon, küçük galaksinin merkezindeki süper kütleli kara deliğe bağlı.
İlgili yazı: 10 adımda kara deliğe düşen astronota ne olur?
Boğazında kalsın!
Gerçekten de kalıyor. Bir kara delik tek başına ışık saçmaz; ama çevresindeki gaz ve toz bulutunu hızla yutarken ışık saçabilir.
Bir kara delik yutabileceğinden daha fazlasını ağzına almaya çalışıyorsa gazların bir kısmı kendi çevresinde dönen kara deliği saran görünmez manyetik alan çizgilerini takip ederek kara deliğin kutuplarına ulaşıyor.
Bu noktada kara deliğin yutamadığı madde süper hızlı gaz jetleri halinde uzaya püskürüyor. Ölümcül gama ışını patlamalarına yol açan bu gaz jetlerinin hızı ışık hızının yüzde 90’ına ulaşıyor!
Buna karşın uzaya püsküren gazların büyük kısmı kara deliğin çekimiyle yavaşlıyor ve bu kez kara deliğe daha yavaş düşerek milyonlarca yıl içinde yutuluyor. Kısacası katil kara delikler talihsiz galaksileri içten içe kemirip bitiriyor.
