Jüpiter Fırtınası Büyük Kırmızı Leke Yok Olacak mı?
Jüpiter’in Büyük Kırmızı Leke denilen dev antisiklon fırtına sistemi en azından 150 yıldır küçülüyor. Ayrıca önceki yazıda belirttiğim gibi kırmızıdan kahverengine dönüyor. Peki ilk kez 1831’de astronom Samuel Heinrich Schwabe’nin adını koyduğu kırmızı leke önümüzdeki 100 yılda yok olacak mı? Jüpiter ve dolayısıyla Güneş Sistemi’nin en büyük fırtınası bir gün durulacak mı? Evet, bazı öngörülere göre kırmızı leke 20 yılda yok olacak ama bilim insanları nihayet kırmızı lekeye ne olacağını gösterdiler. Yeni teoriyi görerek kırmızı lekenin sonunu öğrenelim.
Büyük Kırmızı Leke küçülüyor
Büyük Kırmızı Leke fırtına sistemi 1879 yılında 40 bin km genişlikteydi ve 1890’da 36 bin km genişlikle içine 2,8 Dünya alıyordu. Oysa şimdi genişliği yaklaşık 15 bin km ile 1,15 Dünya çapına indi. Peki kırmızı leke yok olacak mı? Aslında Büyük Kırmızı Leke’yi önce 1664’te Robert Hook ve sonra 1665’te Giovanni Cassini gördü ama ne olduğunu anlayamadılar. 1831’de kırmızı lekenin bir fırtına sistemi olduğunu söyleyen ilk kişi Samuel Heinrich Schwabe olduğu için keşfini de ona atfediyoruz.
Büyük Kırmızı Leke yalnızca Güneş Sistemi’ndeki en büyük fırtına sistemi değil, aynı zamanda en garip fırtına sistemidir. Örneğin Neptün, Uranüs ve hatta Satürn’de de büyük fırtınalar görüyoruz ama bunlar birkaç ayda ortadan kayboluyor. Kırmızı leke ise en azından ilk gördüğümüz 1664’ten beri, yani 357 yıldır varlığını koruyor. Kimse kırmızı lekenin milyarlarca yıllık olduğunu öne sürmüyor. Oysa bu fırtına binlerce, hatta on binlerce yıldır esiyor olabilir. Peki daha ne kadar esecek?
Öncelikle kırmızı leke bu hızla küçülmeye devam ederse sadece 20 yılda yok olacak. Tabii küçüldükçe ünlü oval şeklini de yitirerek Jüpiter atmosferindeki diğer burgaçlara dönüşecek. Yine de kırmızı lekenin biletini kesmekte acele etmeyelim. Bakalım bu fırtına hakkında ne biliyoruz? Ne de olsa bildiklerimiz bize fırtınanın geleceğini söyleyecek:
İlgili yazı: Gerçek Adem: ilk insan ne zaman yaşadı?
Büyük Kırmızı Leke nasıl yok olacak?
Fırtınalar bir anda ortadan kaybolmaz. Küçüle küçüle diğer hava akımlarına karışarak silinip gider. Jüpiter ise bir gaz devi olduğundan Dünya’daki kara parçaları ve hatta okyanuslar gibi sürtünme yoluyla fırtınaların hızını kesen bir mekanizması yoktur. Bu yüzden en büyük ve kalıcı fırtınalar Jüpiter’de görülür. Öyle ki kırmızı leke de yeterince küçülünce diğer küçük fırtınaların içinde eriyip gidecektir. Peki kırmızı leke neden kırmızı? (Gerçi son yıllarda iyice kahverengi oldu).
Fırtınalar sonuçta hava akımlarından oluşuyor ama Jüpiter’in atmosferik kimyası Dünya’dan farklıdır. Dolayısıyla Büyük Kırmızı Leke iki ana bileşen içeriyor: Amonyak ve hidrojen sülfür. Bu ikisi birleşerek fırtınaya kızıl rengini veren amonyum hidrosülfür oluşturuyor. Bu sulu çözelti de Dünya’da tekstil endüstrisinde kullanılıyor. İkinci gariplik ise fırtınanın ekvatorun 22 derece güneyinde, yani güney yarımkürede olmasına rağmen antisiklon olmasıdır. Kısacası güney yarımkürede fırtınaların saatin ters yönünde dönmesini beklersiniz ama Büyük Kırmızı Leke saat yönünde dönüyor.
Dahası antisiklon olarak saatte 430 kilometreyle esen çok hızlı rüzgarlar oluşturuyor. Üstelik atmosferde 3000 km derine ulaşan muazzam bir fırtına olarak güçlü şok dalgaları oluşturuyor. Sürtünme kaynaklı şok dalgaları da ses hızını aşan jetlerin ses patlamasına benzeyen muazzam akustik dalgalar yaratıyor. Hem çok derinlere ulaşıp alt atmosferdeki ısıyı uzaya taşıdığı hem de sürtünmeye yol açtığı için kırmızı leke aynı zamanda Jüpiter’in sobası gibi çalışıyor. Böylece üst atmosferde hava sıcaklığını 1400 dereceye çıkarıyor. Bu açıdan havayı ses dalgalarıyla ısıtıyor. Peki neden küçülüyor?
İlgili yazı: Kodlama İçin En Gerekli 16 Programlama Dili
Küçük fırtınalar ve sürtünme kuvveti
Sizce suda tek başına yüzmek mi kolaydır yoksa birini cankurtaran olarak yanınızda çekerek yüzmek mi? Elbette ağırlık taşımadan tek başınıza yüzmek daha kolaydır. Bunu 2019’da Dalyan, İztuzu plajından Delik Ada’ya yüzüp oradan dönerek ırmak tarafındaki koya ulaşırken gördüm. 2 saat yüzmek kolay değil. Neyse ki akıntı olmayan dalgasız denizdi ve sığlıkta biraz da yürüdüm. Büyük Kırmızı Leke de aynı dertten çekiyor :). Kırmızı lekeyi saran küçük fırtınalar ana fırtına sisteminin momentumunu çalıyor ve dönme hızını yavaşlatarak küçülmesine yol açıyor.
Momentum derken, küçük fırtınalar kırmızı lekenin oval şeklini bozunca dönme hızını da yavaşlatmış oluyor. Buna sürtünmeye bağlı çalkantılar yoluyla hem mekanik de hem de termal enerji kaybı diyebilirsiniz. Öte yandan Büyük Kırmızı Leke’nin küçülmesi özellikle 1995’ten itibaren hızlandı. Bunu birleşen iki fırtınanın birbirini nasıl etkilediğini gösteren Fujiwara etkisiyle açıklayalım. Nasıl ki her tepeye bir çukur karşılık gelen iki dalga birbirini siler, iki fırtına da birleşince birbirini sıfırlayabilir. Oysa aynı yönde giden iki antisiklon birleşince dev bir fırtına da oluşturur.
Kısacası 1995’ten beri çok sayıda küçük fırtına Büyük Kırmızı Leke sistemini Fujiwara etkisiyle değiştirdi. Böylece kırmızı leke küçülmeye devam etti. Oysa konuyla ilgili en yeni bilimsel makaleye göre yakında işler değişecek. Bunun nedeni 3000 km derine inen kırmızı lekenin döner tezgahta kilden yapılan bir vazoya benzemesidir. Nasıl ki tezgahı döndürdükçe kil topağının boyu uzar ve bir boruya dönüşür, Büyük Kırmızı Leke de küçüldükçe o kadar derinleşiyor.
Küçük fırtınaların desteği
Bu da fırtınanın son derece elastik olmasına yol açıyor. Öyle ki kırmızı leke yüksek irtifada küçülürken, diğer fırtınalardan emdiği enerjiyi alt katmanlara taşıyor. Kırmızı leke 150 yıldır orta ve alt katmanlarda enerji biriktiriyor. Tıpkı yumuşak plastik boru gibi esneyerek sıkışıyor. Oysa 30 yıl sonra bir yay gibi geri tepecek. Fırtına borusunun derinliği azalırken Dünya’dan bakınca gördüğümüz üst kısmı yeniden genişlemeye başlayacak. Özetle Büyük Kırmızı Leke belki de yüzlerce yıl varlığını koruyacak.
İlgili yazı: 14 Yaşında Kendini Donduran Kız
Bundan çıkan hayat dersi
Üstelik kırmızı leke uzun ömrünü kendisini sürekli olarak kenarlarından kemirmeye çalışan küçük fırtınalara borçlu. Ne derler bilirsiniz: Seni öldürmeyen dert direncini güçlendirir. 😉 Zaten buna şaşırmamak gerek. Kıyamet argümanı gereği, biz insanların en azından 350 yıldır var olduğunu bildiğimiz bir fırtınanın tam da yok olacağı zamana denk gelmemiz çok düşük bir olasılıktır. Fırtınayı 350 yıldır var eden mekanizma büyük olasılıkla bir o kadar yıl daha esmesini sağlayacaktır.
Siz de Jüpiter kutuplarında neden 6 fırtına olduğuna şimdi bakabilir ve Jüpiter gezegenini ikinci Güneş yapsak ne olur diye sorabilirsiniz. Uydumuz Ay ve gaz devi Jüpiter’in nasıl oluştuğunu gözden geçirip Jüpiter çevresinde bulunan 12 yeni uyduyu hemen görebilirsiniz. Güneş Sistemi’ndeki en hızlı fırtınalara sahip olan ve gökten elmas yağan Neptün’ü inceleyebilirsiniz. Hızınızı alamayıp Türklerin keşfettiği Jüpiter benzeri yeni öte gezegeni de okuyabilirsiniz. 19 Mayıs 21.30’da (bu akşam) Youtube’dan yapacağım Starbasekozan canlı yayınına ayrıca davetlisiniz. Bilimle ve sağlıcakla kalın. 😊
Kırmızı Leke Küçülürken Boyu Uzuyor
1Jupiter’s Great Red Spot: Strong Interactions With Incoming Anticyclones in 2019
2Determining the depth of Jupiter’s Great Red Spot with Juno: a Slepian approach
3Velocity and Vorticity Measurements of Jupiter’s Great Red Spot Using Automated Cloud Feature Tracking
