Dünya Dışı 3 Mega Tsunami: Mars, Venüs, Satürn
Mars, Venüs ile Satürn’de eski zamanlarda ve hatta şimdi görülen mega tsunamiler Güneş Sistemi’ni nasıl şekillendirdi? Interstellar filminde görülen 1,2 km yüksekliğindeki gelgit dalgaları nasıl oluştu? Tsunamiler en büyük doğal afetlerden biridir ama yeryüzü okyanuslarla kaplı olduğu için tsunami afetinin sadece Dünya’da görüldüğünü sanmayın; çünkü uzayda ve atmosferde görülen tsunamiler de var. Gezegenbilimciler eskiden büyük bir kuzey okyanusuna sahip olduğu düşünülen Mars gezegeninde de tsunami izleri saptadılar. Mars’ın eskiden denizlerle kaplı olduğu teorisini de bu sayede kanıtladık. 😮
Mars’ta 2 mega tsunami
Donuk Mars yazısında anlattığım gibi Mars’ın olası okyanus kıyıları bir türlü bulunamıyordu. Bugünkü kurak yüzeyde tespit edilen yer şekilleri de eski okyanus kıyıları olmaktan çok buzulların toprağın üzerinde yavaşça kayarken açtığı izlere benziyordu. Bu yüzden bir grup bilim insanı Mars’ın eskiden okyanuslarla değil, ancak buzullarla kaplı olan soğuk bir gezegen olduğunu düşünüyordu. Mars’taki mega tsunamiler bu sorunu çözmemizi nasıl sağladı derseniz:
Uydu fotoğraflarına bakınca deltalar, havzalar ve vadi ağları gibi okyanus izi olabilecek birçok ipucu gördük. Buna karşın okyanus kıyılarını gösteren net izler yoktu. Bu nedenle bilim insanları 2016 yılına kadar Mars okyanusundan emin olamadılar ama o yıl yerbilimciler ilginç bir fikir ortaya attı. Okyanus kıyıları vardı ama 4 milyar yıl önce gelen 2 mega tsunami bu izleri silmişti. Yeni teoriye göre antik okyanusa çarpan iki meteor taşı (veya kuyrukluyıldız çekirdeği) dev dalgalara yol açmış ve bunlar da kıyıları basarak eski sahilleri sualtına gömmüştü.
Gezegenbilimciler tsunamilerin eski kıyıların üstüne çok sayıda döküntü, kaya parçası ve tortul bırakacağını düşündüler. Kısacası eski kıyılar okyanus tabanından sürüklenen molozlarla toprak altına gömülmüştü. Geri kalanı Mars haritalarını incelemekten ibaretti. Deltalar, havzalar ve diğer yer şekillerini olası döküntü tabakasıyla karşılaştıran araştırmacılar antik kıyıları saptamayı başardılar. Öte yandan deniz olmayan gezegenlerde de tsunami oluşuyor. Nasıl mı?
İlgili yazı: Kodlama İçin En Gerekli 16 Programlama Dili
Venüs’te düzenli görülen tsunami
Normalde okyanus tabanında kayalar fay hattından kırılıp yerinden oynadığı zaman büyük miktarda su kütlesini yukarı iterek dalgalandırır. Bu dalgaların büyük kısmı sualtında kaldığından dışarıdan pek fark edilmez. Oysa dalgalar kıyıya vururken sığlıkta yükselerek onlarca metre yüksekliğe erişir. Dinozorları öldüren asteroit çarpışmasının ise okyanusta 4,6 ve kıyıda 1,5 km yüksekliğinde mega tsunamilere yol açtığını tahmin ediyoruz ama dediğim gibi tsunami için okyanus şart değildir. Sonuçta evrende dalgalanabilen her şey dalgalanır ve Venüs atmosferi de buna dahildir.
Gezegenbilimciler 2020’de Venüs’ün üst atmosferindeki bulutları kabartan dev bir dalga gördüler. Denizdeki dalgalara benzeterek yerçekimi dalgası diyebileceğimiz bu dalga, ekvatoru dikine kesecek şekilde iki yarımküre arasında binlerce km uzunluğa erişiyordu (resme bakınız). Dev atmosferik yerçekimi dalgası Venüs çevresinde 5 günde tur atıyordu. Üstelik eski Venüs uydusu verilerini inceledikleri zaman dalganın en azından 1983’ten beri atmosferde turladığını fark ettiler.
Bir gezegenin atmosferinin bu şekilde dalgalanması için havanın gezegenden hızlı dönmesi gerekir ki buna süper rotasyon deriz. Nitekim Venüs’ün yerçekimi dalgası da gezegenden 60 kez hızlı dönüyordu. Bu tür dalgalar Dünya’da ortaya çıkmaz; çünkü yeryüzü ekvatorda kendi çevresi etrafında saatte 1650 km ile sesten hızlı dönüyor. Atmosferin daha hızlı dönmesi için gereken enerji atmosferi tutuşturacak kadar yüksektir.
Şansımıza Dünyamızda böyle bir enerji kaynağı yok. Ayrıca dağlar ve tepeler gibi yer şekilleri (bizzat karalar) sürtünmeyle rüzgar hızını kesiyor. İşin ilginci Venüs’te de ilk bakışta yeterli enerji yok; çünkü atmosferik tsunami için bir şeyin havayı itmesi lazım ama Venüs’ün süper rotasyonu kayıracak çok ilginç özellikleri var:
İlgili yazı: Gerçek Adem: ilk insan ne zaman yaşadı?
Süper rotasyon ve atmosferik tsunami
Bir kere gezegenin dönüş hızı ekvatorda sadece 6,52 km/saat; yani Venüs’te gün batarken Güneş’e doğru koşarsanız yorulup durana dek alacakaranlığı uzatabilirsiniz. Tabii bunu yapamazsınız; çünkü kalın atmosfer Güneş’i görmenizi engeller. Buna karşın Venüs atmosferinin gezegenden hızlı dönmesi için çok büyük enerjiye ihtiyacı yoktur. Zaten 60 kat hızlı dönüyor ki bu da saatte 420 km’ye eşit oluyor. Sonuçta atmosferin dönüş hızı Dünya’nın dörtte biri etmiyor.
Venüs neden bu kadar yavaş dönüyor derseniz diğer gezegenlere ters yönde, yani saat yönünde döndüğünü ve bir Venüs gününün bir Venüs yılından uzun sürdüğünü belirtelim. Venüs’te bir gün 243 Dünya günü ve bir yıl da 225 Dünya günü sürüyor. Venüs’ün ters yönde çok yavaş dönmesinin sebebi gezegene yeni oluşurken çarpan başka bir gezegendir. Venüs’ün yüzey basıncı da çok yüksek. 93 bar ile 900 metre derinliğindeki su basıncına eşit. İşte bunun atmosferik tsunamiyle çok ilgisi var:
Süper yoğun atmosfer neredeyse puding kıvamındaki tek bir kütle halinde dönüyor. Yüksek basınç rüzgar hızını kesecek olan yer şekillerini milyarlarca yıldır yassılaştırıyor. Karalar ve denizlerin olmaması homojen bir yüzey sağlıyor. Bu da atmosferin Dünya’da olduğundan daha hızlı esmesine yol açıyor. Venüs’ün yerçekiminin de Yerçekimi’nin yüzde 90’ına eşit olması süper rotasyonu kolaylaştırıyor. Oysa buraya dek atmosferin yavaşlamasını önleyen sebepleri yazdık.
Peki enerji kaynağı nedir?
Venüs’ün 460 derecelik atmosferi alt atmosferden üst atmosfere doğru büyük miktarda sıcak hava yükselmesini sağlıyor. Bu da Dünya çekirdeğinden kaynaklanan taşınım hareketine benzer şekilde, Venüs atmosferini gezegenden 60 kat hızlı iten enerjiyi sağlıyor. Japonya’nın kızılaltı çekim yapan Akatsuki uydusu ve NASA’nın Hawaii, Mauna Kea’daki Kızılaltı Teleskop Tesisi alt atmosferden yükselen ısıyı termal kamerayla gözlemleyerek bu teoriyi kanıtladı. Süper rotasyon yapan üst atmosfer, enerjisini Venüs yüzeyinden alıyordu. Her şeye rağmen havada giden binlerce km uzunluk ve yüzlerce km genişlikteki mega tsunami sizi tatmin etmediyse uzayda görülen tsunamileri de anlatalım:
İlgili yazı: Kara Deliklerin İçindeki Tekillikler Gerçek mi?
Satürn halkalarında tsunami
Satürn’ün iç halkaları çoğunlukla buzdan oluşur ve ortalama 9 metre kalınlığındadır. Bu da 116 bin 440 km genişliğindeki bir gezegen için jiletten ince olmaları demek. Buna rağmen halkaların ortasında 3 km yüksekliğe erişen tsunamiler görüyoruz. Satürn halkalarını ne dalgalandırıyor? Satürn’ün 82 uydusu var ve ilk bakışta bunlardan biri ya da birkaçının halkaları dalgalandırdığını düşünebilirsiniz.
2010 yılında dalgaları ilk kez gören astronomlar da öyle düşündüler ama çok daha karmaşık bir süreç söz konusuydu. Bir kere Satürn’ün iç içe geçmiş birçok halkası ve bunların arasında dar ya da geniş boşluklar var. Boşlukların sebebinin “çoban ayların” yerçekimi olduğunu düşünüyoruz. Oysa bazı boşlukların yakınında halkaları yerçekimiyle etkileyecek uydu yok. Üstelik bir de C halkasındaki boşluk var ve bu boşluğun genişliği zamanla değişiyor:
Voyager 1980’de geçerken halkanın genişliği 15 km’ydi ama Cassini 2000’lerde baktığında boşluğun eni 5 km’yi zor buluyordu! Üstelik boşluğun bir süreliğine kapandığı da oldu. Sonunda araştırmacılar bunun sıradan bir boşluk olmadığını anladılar ki genişliği bakış açısına göre değişiyordu. Nasıl olur? Satürn halkalarının gezegene olan açısı değişmiyor ki! Bunlar ekvatora paralel dönüyor. Sonunda bunun halkayı kabartan bir mega tsunami olduğunu anladık. Voyager halkaya neredeyse kuşbakışı bakıp boşluğu geniş görmüş ama yandan bakan Cassini fotoğraflarında halka dar görünmüştü.
Peki tsunamiyi ne tetikliyordu? Satürn’ün uydusu Titan… Titan Merkür gezegeninden büyüktür ve Jüpiter uydusu Ganymede’den sonra Güneş Sistemi’nin en büyük ikinci uydusudur. Aynı zamanda atmosferi olan, hava olayları görülen, yağmur yağan ve göllerle kaplı olan tek uydudur. Buzlu bir dünya olarak yerçekimi de oldukça güçlüdür.
Yarıklı tsunami
İşin ilginci Titan’ın yörüngesi Satürn ekvatoru ve dolayısıyla halkalara biraz açı yapıyor. Bu yüzden C halkasını hem yandan hem de üstten çekiyor. Dönem dönem iki gelgit dalgası birleşerek daha büyük bir tsunamiye yol açıyor. Bu da halkalarda 1 km yüksekliği aşan bir dalgaya neden oluyor. Dahası C halkası çok sayıda parça içeren yoğun bir halka. Öyle ki Titan çekiştirirken bazen ortadan ikiye yarılıyor ve iki mega tsunami oluşturuyor. Peki ya Interstellar filmindeki dev gelgit dalgaları?
İlgili yazı: Düz Dünya Teorisini Çürüten 12 Kanıt
Mega tsunami için sonsöz
Interstellar bilimkurgu filmindeki Miller gezegeni süper kütleli kara delik Gargantua’ya oldukça yakın dönüyor. Bu nedenle kara delikten kaynaklanan güçlü gelgit dalgalarına maruz kalıyor. Kara deliğin yerçekimi gezegeni saran okyanusu kabartıyor. Bu şekilde ortaya çıkan dev kabarıklık 1,2 km yüksekliğindeki periyodik bir tsunami olarak gezegeni dolaşıyor. Miller bol miktarda su içeren bir gezegen değil ama gelgit etkisi suyun sürekli kabarmasına ve böylece karaları aşındırarak eritmesine yol açmış. Karalarla deniz seviyesinin eşitlenmesiyle tüm gezegen diz derinliğinde global bir okyanusla kaplanmış.
Sonuç olarak ister sıvı olsun ister gaz ya da Satürn halkası, evrende dalgalanabilecek her şey uygun şartlarda dalgalanır. Dünya dışı öte tsunamiler bize Güneş Sistemi’ni anlamak için önemli ipuçları sağlıyor. Mars’ın kurumuş kıyılarına, Satürn halkaları ve Venüs atmosferine tsunamiler sayesinde bambaşka açılardan bakıyor, normalde imkansız keşifler yapıyoruz. Siz de Mars ve Venüs’ü Dünyalaştırmak için 5 dahice yol’a şimdi bakabilir, Mars atmosferinin kalınlaştırmanın mümkün olup olmadığını inceleyebilir ve Satürn halkalarının kökenini şimdi inceleyebilirsiniz. Hızınızı alamayarak Interstellar filminin ne kadar gerçekçi olduğunu da okuyabilirsiniz. Sağlıcakla ve bilimle kalın. 😊
Mega tsunamiler ve anakara
1Tsunamiwaves extensively resurfaced the shorelines of an early Martian ocean
2A Long‐Lived Sharp Disruption on the Lower Clouds of Venus
3How waves and turbulence maintain the super-rotation of Venus’ atmosphere
4A vertical rift in Saturn’s inner C ring
