Ay Nasıl Oluştu? >> 10 soruda Ayın karanlık yüzü ve uydumuz hakkında şaşırtıcı gerçekler

1. Ayın Karanlık Yüzü

Uzun zaman önce, Dünya’nın yerçekiminin yarattığı gelgit etkisi Ayın kendi etrafında dönüşünü yavaşlattı ve birkaç milyar yıl içinde Ay’a gelgit kilidi attı. Ayın karanlık yüzü böyle ortaya çıktı.

Bu durum günümüzde Ayın kendi etrafında dönüş süresi ile Dünya’nın etrafında tur atma süresinin eşit olduğu anlamına geliyor. Bir Ay günü yaklaşık 27 Dünya günü sürüyor ve Ay takviminin temelini oluşturuyor.

Sonuçta Ayın gezegenimizden asla görünmeyen bir yüzü var ve Ay bize hemen hep aynı yüzünü, yani 1900’lerde çekilen filmlerde gülümseyen Ay Dedeye benzettiğimiz kraterli yüzünü gösteriyor. Ayın öteki yüzü, Pink Floyd’un Ayın Karanlık Yüzü adını taşıyan 1973 tarihli albümüne de esin kaynağı oldu.

İnsanlık tarihi boyunca Ayın diğer yüzü gizemini korudu. Ancak 50’lerde başlayan uzay çağında, Ay’a uydular gönderdik ve öteki yüzün fotoğraflarını çektik.

İlgili yazı: Satürn Doğurdu >> Satürn gezegeninin buzlu halkalarında yeni bir uydu oluşuyor

 

2. Ay ağaçları

Ay’da ağaç yok, çünkü Ayın atmosferi ve humuslu toprağı yok. Kısacası Ay’da hayat yok, ama biz Ay’dan Dünya’ya 400’den fazla ağaç getirip diktik! Nasıl mı?

1971 yılında, Ay’a giden Apollo 14 kapsülüne binen astronot Stuart Roosa yanında bir torba tohum götürdü.

Alan Shepard ve Edgar Mitchell Ay’da gezerken Roosa da tohumlara bakıyordu. Astronotlar geri dönünce ziraatçılar bu tohumları ABD’nin çeşitli bölgelerine diktiler. Böylece bir nevi Ay’dan ağaç getirmiş olduk.

İlgili yazı: İnternetinizi uçuracak en hızlı 10 modem

 

3. Dünya’nın kaç uydusu var? İki Ay?

Geçmişte Dünya’ya büyük bir gezegen çarptı derken hızlı çalışan hayal gücümüz bu soruyu da sorabilir: Dünya’nın gerçekte kaç uydusu var? Bir mi, iki mi? Ay’ı biliyoruz, ama ya uzaktan geçici olarak Dünya yörüngesine giren asteroitler ve uzaydaki kaya parçaları? Onlar da Dünya’nın uydusu sayılıyor mu?

1999 yılında bilim adamları 5 kilometre çapında bir asteroidin Dünya yörüngesine girdiğini duyurdular. Bu uzay kayası gezegenimizin etrafındaki bir tam eliptik (oval) yörünge turunu 770 yılda tamamlayacaktı.

Gökbilimciler geçici uydumuzun en az 5000 yıl yörüngede kalacağını söylüyor. 4,6 milyar yıllık Dünya tarihinde kimler geldi, kimler geçti? 😮

İlgili yazı: İnternette teknik takip ve gözetimi önleme rehberi

 

4. Ay değil, kum torbası

Ayın karanlık yüzü bize bakan yüzünden çok farklı; çünkü öteki yüz dış uzaya bakıyor ve uzaydan gelen göktaşları daha çok Ayın karanlık yüzüne çarpıyor. İyi de oluyor.

Öteki yüzün nasıl delik deşik olduğuna dikkat ederseniz, Ayın bize kalkan olduğunu ve Yeryüzünde hayatı yok edecek asteroit çarpışmalarını kendi üzerine çekerek bizi koruduğunu görebilirsiniz.

Ay’da atmosfer, kar, yağmur, çamur ve hava olayları yok. Milyarlarca yıl önce açılan kraterler hiç aşınmıyor, olduğu gibi günümüze kalıyor.

İlgili yazı: AIDS’e kesin çare >> Amerikalı doktorlar HIV virüsünü insan DNA’sından sildi

 

5. Ay yuvarlak değil

Ona bakarsanız Dünya da mükemmel küre değil. Merkezkaç kuvveti yüzünden, kendi etrafında dönen bütün yuvarlak gökcisimlerinin kutupları biraz basık (alçak) ve ekvator bölgeleri biraz şişkin oluyor (yüksek).

Ay ve Dünya az biraz yumurta şekilli. Ayın kütle merkezi ile “şekil merkezi” tam olarak örtüşmüyor ve aralarında 2 kilometre mesafe var.

İlgili yazı: Dünya’daki hayatın kökeni Mars mı?

 

6. Ay depremleri

Evet, Ay’da deprem oluyor. Belki 9 şiddetinde bir deprem değil; ama Ayın yerçekimi Dünya’nın 6’da biri ve çapı 4’te biri. Bu yüzden zayıf Ay depremlerini küçümsememek gerekiyor.

Ay’da sadece 20 kilo gelen ve ancak zıplayarak dolaşabilen (moon walk) Apollo astronotlarının ziyareti sırasında bir deprem olsaydı bu durum onları yürürken rahatsız edebilirdi. Öte yandan, yürüdükleri bölgenin yakınına büyük bir asteroit düşseydi astronotları yere savurup uzay elbiselerini delerek basınç kaybı ve havasızlıktan ölmelerine sebep olabilirdi.

İlgili yazı: Evren bir simülasyon mu? >> Elon Musk Matrix’te yaşıyoruz dedi

 

Ay riskleri

Ayın yavaşlayıp bize hep aynı yüzünü dönmesine nedeni gelgit kuvvetleri; yani Dünya’nın kütleçekim etkisi: Ay uzakken aydınlık yüzünü bize doğru çekiyor ve aydınlık yüzü yakınken uydumuzu o taraftan sıkıştırıp büzüyor. Bu da Ayın zorla esnemesine, içinin sürtünmesine ve Ay sarsıntılarına yol açıyor.

Ayrıca, Ay ilk oluştuğunda uzayın soğuğundan yalıtılmış olan çekirdeği üstündeki onca kaya katmanının ağırlığıyla sıcaktı.

Dünya’nın gelgit etkisinin yol açtığı esneme ve sürtünme hareketleri, erimiş kayalardan oluşan çekirdeğin bugüne dek sıvı halini korumasına yol açmış olabilir (son araştırmalarda dış çekirdeğin sıvı olduğunu tespit etmiş bulunuyoruz).

İlgili yazı: Kara delikler ve zaman paradoksu

 

 

İçi sıcak

Ay merkezine binen ağırlık kayaları sıkıştırarak eritecek kadar fazla; fakat erimiş dış çekirdeğe basınç yapıp onu katı halde tutacak kadar fazla değil. Bu neden bilim insanları yalnızca iç çekirdeğin katı olduğunu düşünüyor.

Ay jeolojik olarak aktif değil, yani Ayın kıtaları yok. Ay kabuğu Dünya’da yer değiştiren kıtalar gibi tektonik plaka hareketleriyle kaymıyor. Buna karşın dış çekirdeğin sıvı olması Ay derinliklerinde sarsıntılara yol açabilir. Ancak Ay depremlerinin asıl sebebi Dünya’nın gelgit etkisi.

İlgili yazı: TV Savaşları Başladı >> LG ve Samsung’dan kıvrık HDR TV’ler

 

7. Ay çekirdeği küçük çıktı

NASA’nın Ay Kaşifi (Lunar Prospector) uydusu Ay çekirdeğinin oldukça küçük olduğunu ve toplam kütlesinin yalnızca yüzde 2 ila 4’ünü oluşturduğunu gösterdi.

Dünya’nın çekirdeği ise gezegenimizin kütlesinin yüzde 30’unu oluşturuyor. İşte bu nedenle Ay çekirdeği volkanik faaliyetlere yol açacak kadar büyük ve sıcak değil. Aynı nedenle derin sarsıntılar hariç diğer depremlere Dünya’nın gelgit etkisinin yol açtığını düşünüyoruz.

Son olarak, Ay’a sürekli asteroit çarpıyor. Büyük çarpışmalar veya Ay seferlerinden beri uydumuz Ay’ın yüzeyinde dinlenen Apollo araçlarına yakın bölgelerde gerçekleşen daha küçük çaplı çarpışmalar hissedilebilir sarsıntılara, hatta şiddetli depremlere neden olabilir.

Yine de Ay konusunda şanslıyız: Ay’da deprem ve krater izleri olduğu gibi kalıyor. Unutmayın, Ay’ın atmosferi yok ve bundan yola çıkarak biliyoruz ki Ay’da milyonlarca yıl içinde kayda değer bir deprem ya da volkanik püskürme yaşanmadı. Olsaydı izlerini görürdük.

İlgili yazı: Evren Boşluktan Nasıl Oluştu?

 

8. Ay mı, gezegen mi?

Dünyamızın uydusu Ay yeni astronomik sınıflandırmada cüce gezegen kategorisine giren Plüton’dan daha büyük! Oysa Plüton eskiden Güneş Sistemi’nin en uzak gezegeni (9. gezegen) olarak kabul ediliyordu. Bu yüzden bazı astronomlar Ay’ı cüce gezegen sınıfına sokuyor.

Ay nasıl oluştu sorusu biraz da bundan kaynaklanıyor: Dünya’dan mı koptu? Kendi başına oluşup Dünya yörüngesine mi girdi? Dünya’dan koptuysa cüce gezegen sınıfına girer mi?

 

 

9. Denizde gelgit kaynağı Ay

Okyanus sularının Dünya kayalarından daha zor hareket ettiğini tahmin edersiniz. Bununla birlikte, Newton’ın kütleçekim yasalarına göre Dünya Ay’ı çektiği kadar Ay da Dünya’yı çekiyor (daha zayıf olsa da kütlesine ve aramızdaki mesafeye orantılı bir kuvvetle).

Ay, Dünya ile Güneş arasında olduğu zaman gelgit şiddeti artıyor ve denizler daha çok yükselerek alçalıyor. Çünkü Güneş de Dünya’yı kendine çekiyor ve Ay Güneş’in önüne geçince, ikisi güç birliği ederek okyanuslarda daha güçlü gelgitlere yol açıyor.

Dünya’nın eliptik yörüngesinde Güneş’e daha yakın olduğu aylarda gelgit etkisi şiddetini artırıyor. İşin genel mantığı bu, detayları ise aşağıda.

 

Suyu çekmek kolay

A) Dünya, Ay ve Güneş aynı hizada olduğu zaman, Güneş’in kütleçekim etkisi Ay’ın çekimine eklenerek denizin maksimum ölçüde kabarmasına (maksimum gel, maksimum met) yol açıyor.

B) Bahar gelgitleri (yüksek gelgitler) Güneş ve Ay, Dünya’nın aynı tarafında olduğunda (yeniay) veya Güneş ile Ay Dünya’nın ters taraflarında olduğunda (dolunay) gözlemleniyor.

C) Ay ilk dördün veya son dördün evresinde iken (yani Dünya-Güneş hizasına dik açıda olduğunda) Güneş ile Ay’ın çekimi birbirine karşı işliyor ve bu da gelgit etkisini azaltıyor. Buna küçük gelgit diyoruz.

İlgili yazı: Yerbilimciler 300 yıllık problemi çözdü >> Dünya’nın merkezi tersine dönüyor

 

Nasıl çalışıyor?

Dünya’nın bir yüzündeki gelgit etkisi met haline geçtiğinde (denizler maksimum kabardığında) ters yüzünde de aynı etki görülüyor. Bunun sebebi ise Ay’ın sadece okyanusları değil, Dünya’yı da kendine çekmesi.

Dünya Ay’a doğru gitmeye çalışırken, gezegenin kabuğu Dünya’nın arka tarafındaki okyanusları biraz geride bırakarak o taraftaki denizlerin de “görünüşte” kabarmasına yol açıyor.

Eylemsizlik ilkesi yüzünden, arka taraftaki moleküler olarak akışkan (sıvı halde) bulunan ve Dünya’nın kütlesine oranla hafif olan okyanusların Ay’ın çekimine cevap vermesi gecikiyor. Dünya’nın Ay’a bakmayan yüzündeki okyanuslar ise o bölgedeki Dünya kabuğu kadar hızlı sıkışmıyor.

İlgili yazı: Kontrollü Güç >> Telefon pil ömrünü uzatmak için 5 yöntem

 

10. Ay sana güle güle

Hayır, 70’lerin Uzay 1999 dizisinde olduğu gibi yersiz bir nükleer patlamanın bilimsel gerçeklere aykırı olarak Ay’ı yörüngesinden çıkarıp ışıktan hızlı olarak uzayın derinliklerine fırlatmasından söz etmiyoruz.

Bırakın ışık hızını aşmanın imkansızlığını, Ay’ı Dünya’dan koparacak kadar şiddetli bir patlama hem uydumuzu hem de Dünyamızı yok ederdi. Kısacası Ay’ı parçalar, Dünya’daki hayatı ise Ay’dan yağan döküntünün yol açtığı dev asteroit çarpışmalarıyla yok ederdi.

Peki Ay bir gün bizden kopacak mı? Dünya yörüngesinden çıkıp uzaya savrulacak mı? Aslında siz daha bu yazıyı okurken Ay bizden yavaş yavaş (yılda 3,8 cm) uzaklaşıyor. Neden derseniz: Açısal momentumun korunumu uyarınca, Ay her an Dünya’nın kendi etrafında dönmesini yavaşlatıyor ve bu enerjiyi çalarak kendini bizden uzaklaştırmakta kullanıyor.

İlgili yazı: Satürn’ün uydusu Enceladus’ta hayat var mı?

 

Ay’ın son günü

Örnek verecek olursak, 4,4 milyar yıl önce Ay oluştuğunda Dünya kendi etrafında 4 kat hızlı dönüyordu (6 saatte bir!) Acaba o hızda dönen gezegenimizde ne kasırgalar esiyordu?

O zamanlar Ay Dünya’ya çok yakındı. Bizden sadece 22.530 km uzaktaydı ve gökyüzünün yarısını kaplıyor, gündüz gözü de tabak gibi görünüyordu. Şimdi bizden ortalama 400 bin kilometre uzakta ama korkmayın, Ay’la yakın zamanda vedalaşmayacağız. Ay çok yavaş uzaklaşıyor ve o bizden kopana kadar evren ömrünü tamamlayarak yok olabilir :).

İlgili yazı: Satürn’ün yeni oluşan dev halkasını gördünüz mü?

 

Ay hep bizimle kalacak

Ay’ın bizden yavaş yavaş uzaklaşmasına sebep olan mekanizma gelgit etkisi; ama bu etki de Ay Dünya’dan uzaklaştıkça azalacak.

Gelgitlerin zayıflaması milyarlarca yıl alacak ve bu arada Güneşimiz de muhtemelen ömrünü tamamlayarak beyaz cüceye dönüşecek. Ancak bu sırada Ay da Dünya’dan uzak yeterince uzaklaşmış olacak ve gelgit etkisi duracak.

Bunun iki sonucu var: 1) Ay’ın Dünya’dan uzaklaşması duracak, yani Ay asla Dünya yörüngesinden kopup uzayda kaybolmayacak. 2) Dünya’nın dönüşü de yavaşlayacak, günler uzayacak ve gezegenimizin her zaman aynı yüzü Ay’a dönük olacak.