Yumurta Kabuğu gibi İnce Kabuklu Öte Gezegenler

Bilim insanları yumurta kabuğu gibi ince ve kırılgan kabuklu 3 yeni öte gezegen keşfetti. Bu gezegenlerin incecik kabuğunda dağlar ve kıtaların kayması yok. Peki çıtkırıldım gezegenler hayata elverişli mi? Gökbilimciler bugüne dek başka yıldızların çevresinde dönen 4000 öte gezegen buldular. Öte gezegen peşinde koştuğumuz 25 yılda, kayalık gezegenlerin bile Dünyamızdan çok farklı olabileceğini öğrendik. Örneğin TOI-1235 b, HD 136352 b ve L 168-9 b kod adlı öte gezegenler de kayalık. Oysa kabukları o kadar ince ki Yeryüzüne hiç benzemiyorlar. Öte yandan uzayda yaşam bulmak için Dünya’dan farklı kayalık gezegenlerin yaşama ne ölçüde elverişli olduğunu öğrenmeliyiz. Peki yumurta kabuğu gibi ince kabuklu çıtkırıldım gezegenler nasıl oluşur ve nasıl çalışır?

Çıtkırıldım gezegenler ve taşküre

Taşküre kayalık bir gezegenin en dış katı katmanıdır. Bunun üst kısmına da yerkabuğu deriz ki bu katman dağlar ve denizler gibi yer şekillerini içerir. Yerkabuğu sert ama yine de kırılgandır. Kıtaların kayması ve yanardağ püskürmeleri sebebiyle yerkabuğu çatlayınca depremler meydana gelir. Dünya’da bunun altında sıcaklık artarken gittikçe akışkan olan manto tabakası ve onun altında dış çekirdek yer alır. Bütün kayalık gezegenler genel olarak birbirine benzer ve içyapısı anlattığım şemaya uygundur.

Oysa bir gezegenin Dünya’ya benzemesi hem ana muharebe tankının hem de sütçü motosikletinin, motorlu kara taşıtı olarak aynı kategoriye girmesi gibidir. Bunun dışında tank ve motosiklet arasında benzerlik yoktur. Yerkabuğu nasıl oluştu yazısında anlattığım üzere, kıtaların kayması bir gezegende yaşamın ortaya çıkmasına izin verir. Böylece gezegenin iç sıcaklığı yüzeyini ısıtır, okyanusları oluşturacak su buharı yanardağlarla yüzeye çıkar. Atmosfer yeraltı gazlarıyla tazelenir ve yerkabuğunun yeraltına batan kısmı kirli suyu yanında taşıyarak gezegenin havalandırma sistemi gibi çalışır.

Yine de bunlar çok hassas bir dengeye bağlıdır. Yerkabuğu çok ince veya çok kalın, yani aşırı sıcak ya da soğuk olursa kıtalar kaymaz. O zaman da yaşama uygun yanardağ etkinlikleri görülmez. Peki ince kabuklu kırılgan öte gezegenler yaşama uygun olabilir mi?

İlgili yazı: Kodlama İçin En Gerekli 16 Programlama Dili

 

Yumurta kabuğu ve yerkabuğu

Şimdi diyeceksiniz ki ama hocam, madem bugüne dek 4000 öte gezegen keşfettik, bunların fotoğrafını çekelim. Hangisi çok ince kabuklu ve kayalık olmasına rağmen yaşama uygun değil görelim. Keşke o kadar kolay olsa! Ne yazık ki öte gezegenler yerkabuğunu göremeyeceğimiz kadar uzaktadır. Bu nedenle gökbilimciler bir gezegenin yaşama uygunluğunu ölçebildiği özelliklerinden çıkarmak zorundadır. Bu özellikler de gezegenin kütlesi, çapı, yaşı, yıldızdan uzaklığı ve dönme hızıdır. Aslında bilim insanlarının bu kadar az özellikten gezegenlerin Dünya’ya benzeyip benzemediğini anlaması bile hayranlık uyandırıcıdır. Tabii bunu her yerde geçerli olan evrensel fizik yasalarına borçluyuz.

Aşağıda kaynak gösterdiğim makaleyi yazan bilim insanları uzaktan net görünmeyen gezegen sorununu aşmak için binlerce bilgisayar simülasyonu yaptılar. Bildiklerimiz ışığında ince kalın kabuklu gezegenlerin neye benzediğini ve yer şekillerini anlamaya çalıştılar. Özellikle de yeryüzündeki kayaların farklı sıcaklık ve basınçta nasıl davrandığına baktılar.

İlgili yazı: Gerçek Adem: ilk insan ne zaman yaşadı?

 

Yumurta kabuğu kılıklı gezegenler

Sonuç olarak öte gezegenlerin kütlesi, yüzey sıcaklığı ve taşküresinin yaşının yerkabuğu sertliğiyle kırılganlığını etkilediğini buldular. Örneğin küçük veya güneşe uzak olduğu için soğuk olan gezegenlerin yerkabuğunun hızla soğuduğunu gördüler. Mars’ta olduğu gibi hem güneşe uzak hem de küçük olan gezegenlerin çekirdeği hızla soğuyarak katılaşıyor, bu da atmosferi koruyan manyetik alan üretimini durduruyordu. Yerkabuğunun katılaşmasıyla kıtaların kaymasını da sonlandırıyordu. Kalın kabuklu gezegenlerin ortak özellikleri olduğu gibi ince kabuklu dünyaların da benzerlikleri vardı. Bir kere bunlar Dünya’dan büyük ve ağır gezegenlerdi.

Böylece hem iç ısısını kalın katmanlarıyla koruyor hem de büyük kütlesinin sağladığı yerçekimiyle sıcak kalıyordu. Büyük dünyaların iri ve ağır çekirdeği kendi ağırlığıyla içe çökerken daha çok ısı üretiyordu. Bu da yerkabuğunun sıcak ve ince olmasını sağlıyordu. İnce derken bu durum, yerkabuğunun soğuması ve sert kabuk oluşturmasını engelliyor ya da geciktiriyordu. Buna karşın yerkabuğundaki radyoaktif elementler yaşamı nasıl doğurdu videosunda anlattığım gibi, kabuk sıcaklığı illa yerçekimi sıkışmasıyla artmaz. Bir gezegende yüksek oranda uranyum ve toryum varsa bu radyoaktif elementler de kabuğu eritecek kadar ısı üretir. Kabuğun sıcak olması okyanusların oluşmasını da önler.

Bu da bizi Venüs gezegenine getiriyor. Venüs’ün hiç okyanusları oldu mu videosunda anlattığım üzere, bir gezegen sıcaksa yanardağlardan püsküren su buharı asla yağmur yağdırmaz. Böylece gezegenlerin yüzeyi okyanuslarla kaplanmaz. Venüs’ün durumu bu açıdan Mars’tan ilginçtir. Bir kere Güneş’e yakın olduğu için sıcaktır. İkincisi eskiden büyük miktarda su buharı içeriyordu ve su buharı karbondioksitten yüzde 60 daha etkili bir sera gazıdır. Kısacası Venüs sadece Güneş’e yakın olduğu için değil, kalın atmosferi yüzünden de bir cehennem dünyası oldu. Oysa asıl sürpriz başka:

Yumurta kabuğu ve Venüs

Venüs kabuğu gezegenin çapına göre çok incedir ve belki de Dünya’dan daha volkaniktir. Kalın karbondioksit atmosferi de sıcağı tuttuğu için yerkabuğu bir türlü Dünya’daki gibi kalın bir katman halinde katılaşmamıştır. Kısacası Venüs, Güneş Sistemi’nin bilinen tek yumurta kabuklu kırılgan gezegenidir. Sonuçta Dünya daha büyük ve ağır bir gezegen olarak daha çok ısı üretir. Venüs ise biraz daha hafif elementler içerdiği için nispeten yüksek ısıda daha çabuk erir. Bu faktörler Venüs’ün aleyhine işlemiştir. Peki galaksimizde gerçekten ince kabuklu gezegenler var mı?

İlgili yazı: Düz Dünya Teorisini Çürüten 12 Kanıt

 

Yumurta kabuğu için sonsöz

Var tabii! Bilim insanları TOI-1235 b, HD 136352 b ve L 168-9 b adında üç yumurta kabuklu öte gezegen keşfettiler. Venüs ince kabukludur ama bunlar Venüs’ün yanında süper ince kabuklu gerçek rafadan yumurta dünyalardır; çünkü kabuğu 5 km’den incedir. Düşünün ki Atlantik’in bazı yerleri bunların kabuğundan “derindir”! Yine de ince kabuklu gezegenlerde Dünya kadar şiddetli depremler görmek de zordur. Sonuçta yerkabuğu fazla ince ve yumuşaktır. Bu gezegenler Dünya benzeri yaşama uygun olmayabilir. Diğer yandan yeraltında, volkanik katmanlarda yaşayan ekstremofiller gibi zor şartlara dayanıklı bakterilere ev sahipliği yapabilirler.

Dahası karbon tabanlı değil de sıcağa dayanıklı silikon tabanlı canlılar da ince kabuklu gezegenlerde yaşayabilir. Oysa yumurta kabuklu gezegenlerin evrendeki tek ilginç öte gezegen kategorisi olduğunu sanıyorsanız yanılıyorsunuz. Siz de bir yüzü hep güneşe bakan gözbebeği gezegenleri ve evrenin en sıcak gezegenleri KELT 9b ile Kepler 70b’yi şimdi okuyabilirsiniz. Hangisi doğru: Mini Neptün mü, Süper Dünya mı diye sorup gökten sıvı cam yağan hipersonik gezegenleri inceleyebilirsiniz.

Hızınızı alamayarak manto kabarcıkları kıtaları nasıl kaydırıyor ve yerkabuğunun altında 40 km yüksekliğinde dağlar var konularını inceleyebilirsiniz. Kendinizi cesur hissediyorsanız Dünya benzeri gezegenler evrende ne kadar yaygın ve yaşama uygun öte gezegenler nasıl aranır diye şimdi merak edebilirsiniz. Gelecek yazıda görüşmek üzere bilimle ve sağlıcakla kalın. 😊

NASA asteroit silahı DART ile uzayda göktaşı vuracak

¹The Effects of Planetary and Stellar Parameters on Brittle Lithospheric Thickness