Kayıp Kuzenlerimiz Denisova İnsanlarını Tanıyalım
300 bin ila 30 bin yıl önce Asya’da yaşayan Denisova İnsanlarının soyu neden tükendi? Sonuçta insan türünün Dünya’ya yayılması konusunda Denisovalara çok şey borçluyuz: Yüksek dağlarda yaşamak için kanın oksijen taşıma kapasitesini artıran hemoglobin geni mutasyonunu Denisovalardan devraldık. Kutuplarda yaşamak için vücut ısısını artırmaya yarayan kahverengi yağ hücrelerini de onların genlerine borçluyuz. Öyleyse Denisovalar kimdi, nerede ve nasıl yaşadılar?
Denisova insanının kökeni
Homo sapiens sapiens (düşündüğü üzerine düşünen insan) bugün Dünya’da yaşayan tek insan türüdür. Ancak 40 bin yıl öncesine kadar Neandertaller ve 30 bin yıl öncesine dek ise Denisova insanlarıyla bir arada yaşıyorduk. Hatta zamanı 300 bin ila 70 bin yıl öncesine geri alırsak Homo erectus (dik yürüyen insan) ve Heidelberg insanıyla da bir arada yaşadığımızı görüyoruz.
Ancak, türümüz Homo sapiens hayatta kalırken diğer insan türlerinin; yani kuzenlerimizin soyu tükendi. Ben de bunun olası nedenlerini Gerçek Adem yazısında anlattım; ama bu yazıda kayıp kuzenimiz Denisova insanlarına odaklanacağız; çünkü onlara çok şey borçluyuz.
İlgili yazı: Kuantum Darwinizm: Evren Doğal Seçilimle mi Oluştu?
Denisovalara borcumuz nedir?
Evet, bizler Neandertal insanlarından çocuk sahibi olarak Neandertal genlerini DNA’mıza ekledik ve bu da bizi çiçek hastalığı gibi tehlikeli hastalıklara karşı daha dayanıklı kıldı. Oysa yapılan araştırmalar gösteriyor ki insan türünün dağların zirvesinden kutupların soğuğuna kadar birçok farklı ortama yayılmasını sağlayan en büyük yardımcımız Denisova insanlarıymış:
Atalarımız Denisova kadınları ve erkekleriyle beraber olarak Asya’dan Yeni Kaledonya’ya dek yayılmış olan bu kayıp insan türünün en yararlı genlerini miras aldılar. Örneğin, insan kanındaki alyuvarların oksijen taşımasını sağlayan hemoglobin molekülünü üreten gen Tibetlilerde mutasyon geçirmiştir. Öyle ki Tibetliler bizim nefes alamayacağımız kadar yüksek dağlara tırmanabiliyorlar.
Filogenetik, yani gen kalıtımı ve gen geçmişi üzerine yapılan araştırmalar ise yüksek irtifada yaşama genlerinin Homo sapiens ve Neandertal insanı DNA’sından çok Denisovalara özgü olduğunu gösteriyor. Özetle yüksek dağlarda yaşamamızı sağlayan genleri kayıp kuzenlerimiz Denisova insanlarına borçluyuz.
Dahası bizim Eskimo dediğimiz ve genellikle Alaska’da yaşayan İnuitlerin soğuğa dayanıklı olmasını sağlayan ısı tutucu kahverengi yağ hücresi genlerini de Denisovalardan miras almışız. Öyleyse 30 bin yıl öncesine dek bizlerle birlikte yaşayan kayıp kuzenlerimiz Denisovaları yakından tanıyalım. Onlar kimdi; nerede, nasıl yaşadılar ve soyları neden tükendi? Bütün bu soruların yanıtını görelim.
İlgili yazı: Gerçek Adem: ilk insan ne zaman yaşadı?
Denisova insanının gelişi
2010 yılında Sibirya, Altay Krayı’ndaki Denisova mağarasında bulunan tek bir parmak eklem kemiği, insan türünün kökeni sorusunun yanıtını kökten değiştirdi. Bu küçük kemiği Neandertaller ve Homo sapiens’le birlikte en az 140 bin yıl boyunca yaşamış olan Denisova insanlarının bir üyesine aitti. Öyle ki insan türü kayıp kuzenlerimiz Denisovalarla 8500 kuşak boyunca çiftleşerek çoğalmıştı.
Bu açıdan bizler ve diğer soyu tükenmiş olan eski insan türleri, Hominini (insansılar) oymağına giriyoruz. Öyle ki insansılar, bize genlerimizin yüzde 98’inin ortak olduğu uzak kuzenlerimiz şempanzelerden genetik olarak daha yakın olan bütün türlere verilen ortak addır (Homo floresiensis, Homo erectus, Neandertal insanı, Denisovalar, Heidelberg insanı vb.).
Nitekim paleoantropoloji soyağacına bakarsanız (eski insanbilim) türümüz Homo sapiens’in doğrudan atalarının Homo erectus’tan 800 bin yıl önce ayrıldığını göreceksiniz. Homo sapiens’in ataları Neandertallerden 640 bin yıl önce ayrıldılar. Arkaik Homo sapiens 345 bin yıl önce, anatomik olarak modern Homo sapiens 195 bin yıl önce belirdi.
Homo sapiens sapiens ise (yani insan türünün bugün bizler nezdinde hayatta olan tek alt türü) 40 bin yıl önce ve modern insan beyni de 20 bin yıl önce ortaya çıktı. İşte bizler bu süreçte ve 170 bin ila 30 bin yıl öncesine dek Orta Asya, Uzak Doğu ve Melanezya’da bulunan Denisovalarla bir arada yaşadık.
Peki Melanezya neresi?
Coğrafyada Melanezya olarak adlandırdığımız yer; Avustralya’nın kuzeyinde ve Endonezya’nın doğusunda Okyanus adaları; Yeni Gine, Bismarck Takımadaları, Louisiade Takımadaları; Salomon, Santa Cruz ve Fiji adaları, Yeni Kaledonya ve ona bağlı adalar ile Vanuatu adalarıyla onlara bağlı adalardan meydana gelen bir Okyanusya bölgesidir.
İlgili yazı: Evrenin En Büyük Yıldızı UY Scuti mi?
Denisovalar ve Türkler
Her durumda insan türü 50 bin ila 30 bin yıl önce bütün diğer insan türlerinin yerini aldı. Ancak büyük olasılıkla onları katletmedik. Sadece daha hızlı çoğalarak besin kaynaklarını tükettik, yaşam alanlarına egemen olduk ve onlarla çiftleştik. Homo sapiens çocuklarının sayısı artarken örneğin Neandertallerin sayısı azaldı ve zamanla türümüz diğer insansıların yerini aldı.
Denisovalar da büyük olasılıkla bu şekilde soyu tükenen kuzenlerimizdir ve yukarıda belirttiğimiz gibi onlara hayatta kalarak günümüze gelmemizi sağlayan o kadar çok gen borçluyuz ki Denisovalar hakkında çok şey öğrenmek kendimizi yeniden öğrenmek anlamına geliyor.
Burada Türklerin Altay dağlarında türediğini hatırlatmak isterim. Elbette bu Denisovaların Türk olduğu anlamına gelmiyor. Sonuçta Denisovalar bizden eskiler ve Denisova mağarası ile Altay Dağları arasında otomobille 10 saat mesafe var. 😉 Evet, Türklerin ataları Tibetlilerden sonra Denisovalara genetik olarak en yakın olan insan grupları arasında yer alıyor olabilir.
Ancak, bu durum Anadolu Türklerinden ziyade Orta Asya’da kalan çekik gözlü kuzenlerimiz için geçerli olabilir. Ayrıca elimizdeki bilgilere göre Türklerde daha çok Neandertal geni var; ama Denisovalara yakınlık varsa tespiti açısından genlerimizin taranması faydalı olacaktır. Türkiye’deki değerli akademisyenlerimizden bunu araştırmalarını bekliyoruz.
İlgili yazı: Gezegen Avcısı TESS 3 Yeni Öte Gezegen Buldu
Denisovalar genetikle keşfedildi
Her durumda paleoantropologlar (eski insanbilimciler) Denisova mağarasında bulunan parmak kemiğindeki DNA’yı analiz ettiklerinde bunun Neandertaller ve Sapienslerden çok farklı olduğunu gördüler. Denisova insanı kendi başına bir tür veya tür grubuydu.
Yine de Denisovaları pek tanımıyoruz; çünkü onlara ait doğru dürüst bir iskelet bulamadık. Tüm kemik fosilleri Denisova mağarasında bulundu (2400 km uzaktaki Tibet platosundan gelen küçük bir çene kemiği parçası hariç) ve bunlar da genellikle parmak kemikleri ve dişlerden oluşuyor.
Örneğin üç adet azı dişi ve 2015’te küçük bir bacak kemiği parçası bulundu. Dahası genetik analiz bu kemiğin annesinin Neandertal ve babasının da Denisova insanı olduğunu gösterdi!
Kısacası Neandertal, Denisova ve Sapiens DNA’ları bu türlerin birbirinden çocuk sahibi olabileceği kadar yakındı (biraz da tek bir köpek türünden türeyen modern köpek ırklarının çiftleşebilmesine benzer şekilde). 2016’da ise bir kafatası parçası bularak Denisova beyin hacmiyle ilgili bilgi edindik.
Denisova eksiklikleri
Ancak, elimizde bu kadar az fosil varken Denisovaları ayrı bir tür olarak sınıflandırmak bile mümkün olmuyor. Nitekim DNA testi yapmasaydık bu kemiklerin başka bir türe ait olduğunu bile bilemeyecektik; ama elimize daha çok kemik kalıntısı geçtikçe bunları bilinen insan türleriyle karşılaştırıp Denisova türünü bilimsel olarak sınıflandırabileceğiz.
İlgili yazı: Kodlama İçin En Gerekli 16 Programlama Dili
Denisova insanı ne benziyordu?
Bunu da pek bilmiyoruz. Denisovaları müzelerde genelde Neandertal insanlarına benzetiyoruz; ama gerçek yüz hatları ve beden formlarını bilmiyoruz. Sadece Denisova mağarasında çok uzun bir süre, yani 300 bin ila 50 bin yıl öncesine dek yaşadıklarını biliyoruz ki DNA testi yapmış olmasaydık, kimse mağaradaki kemiklerin bir kısmının başka bir türe ait olduğuna inanmayacaktı.
Elbette mağarada taş aletler de bulduk; ama bunları Neandertallerin mi, yoksa Sapienslerin mi yaptığını bilemiyoruz. Sonuçta mağarada Neandertal kemikleri de bulundu ki bu da Neandertal anneli çocuğun soyunu açıklamayı kolaylaştırıyor. İki tür belli ki bir arada yaşadılar.
Gerçi mağarada Sapiens kemiği bulamadığımız için taş aletlerin bize ait olma olasılığı azalıyor; fakat bu soruyu yanıtlamak için bize daha çok veri gerekiyor. Özetle Denisovaların yaşam tarzı, kültürü ve dış görünüşünü anlamanın tek yolu; taş aletlerin yanında olan ve oraya sonradan gelmediğinden emin olduğumuz Denisova iskeletleri bulmak olacak.
DNA işe yaramadı mı?
Tabii ki yaradı: Yukarıda belirttiğim gibi Tibetlilerin hemoglobin geni mutasyonları aslında Denisova genlerinden geliyor. Bu da kanlarının oksijen taşıma kapasitesini artırarak yüksek dağlarda daha hızlı yürümelerini ve daha uzun yaşamalarını kolaylaştırıyor. İnuitler de Denisovalardan gelen genler sayesinde vücutlarında ekstra kahverengi yağ biriktirip çıplak da olsa soğuktan daha iyi korunabiliyor.
İlgili yazı: İnternetinizi Uçuracak En İyi 10 Modem
Denisovaların mirası
Bugün Denisova genleri Güneydoğu Asya ve Melanezya’da yaşayan insanların genlerinin yüzde 4’ü kadarını oluşturuyor ki bu da Şempanzelerle aramızdaki gen farkının iki katıdır! Ancak Papua Yeni Gine ve Güneydoğu Asya’da 2017 yılında yapılan bir araştırma Denisovaların gizemini iyice artırdı; çünkü bilim insanları 3 farklı Denisova soyu buldular.
Bu da Denisovaların tek bir tür değil de Sibirya’dan Orta Asya, Uzak Doğu, Güneydoğu Asya ve Okyanusya’ya uzanan büyük bir türler grubu olabileceğini gösterdi. Ancak, tıpkı Neandertallerde olduğu gibi Denisovaların da sanılandan daha uzun bir süre önce yok olduğu anlaşıldı.
Neandertallerin soyu 40 bin ve Denisovaların soyu 30 bin yıl önce tükendi. Belli ki son buzul çağı sona erdiğinde bir tek Homo sapiens sapiens hayatta kaldı.
Peki insan türü nasıl ortaya çıktı? Onu da Gerçek Adem ile Çoklu Adem’de bulabilir, İnsan ve Doğada Evrimi Gösteren 5 Kanıtı şimdi okuyabilir ve türümüzün biyoteknoloji yoluyla önümüzdeki 100 yılda nasıl değişeceğini de İnsanlar Gelecek 100 Yılda Nasıl Evrim Geçirecek? yazısında görebilirsiniz. Güzel bir hafta sonu ve şimdiden iyi bayramlar dilerim.
Denisova mağarası
1Timing of archaic hominin occupation of Denisova Cave in southern Siberia
2Age estimates for hominin fossils and the onset of the Upper Palaeolithic at Denisova Cave
3Archaic Hominin Admixture Facilitated Adaptation to Out-of-Africa Environments
4The genome of the offspring of a Neandertal mother and a Denisovan father
