Yer Fıstığı Şekilli Yıldız Sistemi Ezber Bozdu
Uzayda yer fıstığı şekilli bir yıldız sistemi var. Avrupa Uzay Organizasyonu bilinen evrenin en büyük sarı yıldızını bulduklarını duyurdu. Bu sarı üstündev kendisi de sarı cüce olan Güneş’ten 1 milyon kat parlak ve 1300 kat büyük. Üstelik hemen üstünde başka bir sarı yıldız dönüyor.
Yer fıstığı şekilli yıldız
Üstteki fotoğrafa baktığınız zaman bilinen evrendeki en büyük sarı dev yıldızın patlak futbol topu gibi meme yaptığını görüyorsunuz. Elbette bu bir göz aldanması: Dünya’dan 12 bin ışık yılı uzaktaki HR 5171 A’nın yörüngesinde küçük bir arkadaşı var ve yer fıstığı şeklini buna borçlu.
Bu yoldaş yıldız sarı üstündeve o kadar yakın ki bir anlamda büyük yıldızın üzerinde yüzüyor ve iki yıldızın atmosferindeki gazlar birbirine karışıyor.
İlgili yazı: Kızıl Nova: İkiz Yıldızlar 2022’de çarpışacak
Yıldız yıldız üstüne
Üstündevler devasa yıldızlar. Örneğin, HR 5171 A kod adlı sarı üstündev Güneş Sistemi’nde olsaydı Jüpiter’e kadar bütün gezegenleri yutardı. Ancak, Dünya’dan 12 bin ışık yılı uzaktaki yıldızı çıplak gözle görmemiz imkânsız. Hatta üstünde yüzen küçük yoldaş yıldızı tek bir teleskopla görmek de imkânsız.
Avrupalı astronomlar işte bu engeli aşmak için Şili’deki VLT gözlemevini kullandı: Paranal Dağı’nın kuru havasında dünyanın en net fotoğraflarını çeken VLT gözlemevi (Çok Büyük Teleskop Girişimölçeri), 16 ayrı teleskopun topladığı ışığı birleştiriyor ve tek bir teleskopun göremeyeceği kadar detaylı fotoğraflar çekilmesini sağlıyor.
Bu yöntem biraz da engin bir dağ manzarasının fotoğraflarını çekip küçük kareleri birleştirerek süper detaylı poster oluşturmaya benziyor. Bu arada küçük yoldaş yıldız derken, ağabeyine göre küçük. Yoksa aşağıda görebileceğiniz gibi küçük yıldız da bir sarı dev ve Güneş’ten kat kat büyük.
İlgili yazı: İnternetinizi Uçuracak En İyi 10 Router Modem
Kısa ömürlü
Üstdev (süper dev) yıldızlardan bile daha büyük olan üstündevler (hiper dev) Evren’de nispeten nadir görünen yıldızlar. Bunun sebebi kısa ömürlü olmaları. Bir yıldız ne kadar büyükse, nükleer yakıtı olan hidrojeni o kadar hızlı yakıyor.
Güneşimiz gibi yıldızlar 10 milyar yıl yaşarken, üstdevlerin ihtiyarlık dönemi olarak tanımlayabileceğimiz üstündev yıldızlar birkaç milyon içinde süpernova halinde patlayarak yok oluyor.
Sarı üstündevler ise çok daha nadir görülen yıldızlar, çünkü bunlar üstündevlerin kısacık ömründeki birkaç bin yıllık bir aşamaya karşılık geliyor. Ayrıca, az sayıda üstündev sarı renkli oluyor ve sarı üstündevler kısa sürede patlayarak yok oluyor.
Astronomlar Samanyolu Galaksisi’nde bugüne kadar 12 sarı üstündev yıldız tespit ettiler. Bunların arasında en iyi bilinen örnek ise Koltuk Takımyıldızı’ndaki Rho Cassiopeiae yıldızı.
İlgili yazı: İnternette teknik takip ve gözetimi önleme rehberi
Bu kadar büyüğünü beklemiyorduk
HR 5171 A gerçekten dev gibi ve Avcı Takımyıldızı’ndaki kırmızı üstdev İkizlerevi’nden (Betelgeuse) 50 kat ve Güneşimizden tam 1300 kat büyük bir yıldız.
Kırmızı dev derken; Güneşimiz 5 milyar sonra yakıtını bitirip ömrünün sonuna yaklaştığında şişerek kırmızı dev halini alacak. Kırmızı dev aşamasında çapı 150 milyon km’ye ulaşacak olan Güneş, Merkür ve Venüs’ü yutarak yok edecek.
Bu sırada Güneş’in değişen yerçekimi kuvvetinden etkilenen Dünya daha uzak bir yörüngeye oturmayı başaramazsa Güneşimiz yaşlı gezegenimizi de yutacak. Oysa İkizlerevi normal bir kırmızı devden yüzde 25 daha büyük ve o bile kendisinden 50 kat büyük olan sarı üstündev HR 5171 A’nın yanında cüce gibi kalıyor.
İlgili yazı: Sansüre Karşı TOR ve Orbot Rehberi
Devlerin aşkı muhteşem olur
Doğrusu bilim insanları Evren’de bu kadar büyük bir sarı dev bulmayı beklemiyordu. Ancak, Olivier Chesneau ve ekibi çok daha şaşırtıcı bir keşif yaptılar. Büyük yıldızın yüzeyinde yüzen küçük bir arkadaş yıldız keşfettiler. Chesneau anlatıyor:
“Yeni gözlemler çift yıldız sisteminin üyesi olan dev yıldızın çok yakın bir arkadaşı olduğunu gösteriyor ve bu oldukça şaşırtıcı bir durum. İki yıldız birbirine o kadar yakın ki adeta birbirine dokunuyorlar ve bu yüzden bütün sistem dev bir yer fıstığı tanesine benziyor.”
İlgili yazı: Gezegen Doğuran Süper Kütleli Kara Delik
Büyük ama soğuk
Yoldaş yıldız, 5000 derece yüzey sıcaklığına sahip olan sarı üstündevin çevresinde bir turunu 1300 günde tamamlıyor. Karşılaştırma yapacak olursak, Güneş’in yüzey sıcaklığının 6000 derece olduğunu söyleyebiliriz. Peki yer fıstığı şekilli HR 5171 A’nın yüzey sıcaklığı neden Güneş’ten daha düşük?
Aslında, ömrünün sonuna yaklaşırken dev bir balon gibi şişen bu yıldızın çekirdeği Güneş’in kabuğu ve çekirdeğinden çok daha sıcak. Oysa yer fıstığı şekilli yıldızın muazzam yüzey alanı dış sıcaklığının azalmasına yol açıyor.
Aynı şey kırmızı dev aşamasına geçen Güneş için de geçerli olacak. Yüzey alanı büyüyen Güneş’in sıcaklığı azalacak ve atmosfer rengi kırmızıya dönüşecek. Tabii Güneş sarı üstündevler kadar sıcak olmayacağı için rengi sarıya dönmeyecek.
İlgili yazı: Renk Körlüğünü Düzelten Gözlük
Nasıl bu kadar büyük olabilir?
Sarı üstündevlerin nasıl oluştuğunu anlamak için işe nispeten daha küçük olan sarı üstdevlerden başlamak gerekiyor.
Sarı üstdevler, ömrünün sonunda şişerek parlaklığını artıran büyük kütleli yıldızlardan oluşuyor: Önce Güneş’ten 10 ila 40 kat fazla kütleye sahip olan mavi dev yıldızlar mavi üstdevlere dönüşüyor. Ardından, bu yıldızlar çekirdeğindeki hidrojen yakıtını tüketerek soğuyor ve kendi ağırlığı altında çökerek büzülüyor.
Büzülme sırasında yıldızın üst katmanları sıkışarak alev alıyor ve yıldız bu kez dış katmanlardaki hidrojeni yakmaya başlıyor. Bu da yıldız kabuğunun sıcaklığını artırıyor ve mavi devin şişerek sarı üstdeve dönüşmesine yol açıyor. Şişme yüzey alanını artırdığı ve yıldızın kabuğunu soğuttuğu için mavi yıldız sarıya çalıyor.
İlgili yazı: VPN engellemeyi aşmak için Stunnel kullanın
Kırmızı üstdevler
Mavi devin kabuğundaki hidrojen tükenince yıldız tekrar soğuyarak büzülüyor ve bu kez çekirdeğinde helyum füzyonu başlatıyor. Hem çekirdeğinde hem de kabuğunda helyum yakmaya başlayan yıldız bu kez daha fazla şişiyor ve kırmızı üstdeve dönüşüyor.
Aşırı şişme sıcaklık artışını yenerek yıldızın rengini kırmızıya çeviriyor. Oysa bu geçici bir canlanma: Kısa sürede helyum rezervlerini de tüketen yıldız tekrar çöküyor ve çekirdeği demire dönüştükten sonra süpernova halinde patlayarak yok oluyor. Patlamadan geriye kalan çekirdek büzülerek bir kara delik oluşturuyor.
İlgili yazı: Mobil İnternette Video İzleme Rehberi
Sarı üstündevler
Sarı üstündevlerin Güneş’ten 20–50 kat daha fazla kütleye sahip olan yıldızların yaşlılık hali olduğunu söyleyebiliriz. Bunlar da yukarıda anlattığımız gibi kırmızı üstdeve dönüşüyor.
Ancak sarı üstdevlerle sarı üstündevlerin yolu burada ayrılıyor: Kütlesi standart mavi devlerden daha büyük olan yıldızlar kırmızı üstdeve dönüştüğü zaman, bütün atmosferini şiddetli güneş rüzgarlarıyla uzaya üflüyor ve dış katmanlarını tamamen kaybediyor.
İlgili yazı: VPN Engelleme Türkiye’de Nasıl Aşılır?
Renk değiştiren yıldız
Bu enerjik kırmızı üstdevlerden geriye süper sıcak mavi çekirdekleri kalıyor (çekirdeğin yüzey alanı dar olduğu için mavi rengi değişmiyor).
Ancak yıldızın sıcak mavi çekirdeği soğurken uzaya büyük miktarda radyasyon ve iyonize gaz yayıyor. Bu sırada artan radyasyon basıncı mavi ışığı oluşturan fotonların yolunu uzatıyor ve ışığın sarıya kaymasına neden oluyor. Fotonlar plazmadaki serbest atom çekirdeklerine çarparak emiliyor ve tekrar yayılıyor. Bu süreç yıldız ışığının rengini değiştiriyor.
Sarı üstündev yıldızlar işte böyle ortaya çıkıyor. Bunlara dev mavi çekirdeği görünüşte sarı olan yıldızlar da diyebiliriz.
İlgili yazı: 10 Adımda kara deliğe düşen astronota ne olur?
Kaderi kardeşinin elinde
Sarı üstündevin geleceğini merak eden Chesneau bu noktada bilimsel bir kehanette bulunuyor: “Elimizdeki bulgular, yoldaş yıldızın HR 5171 A’nın kaderini derinden etkileyeceğini gösteriyor. Üstündevin yüzeyindeki dış gaz katmanlarını söküp alarak yıldızın geleceğini değiştirebilir.”
Nitekim bugün Evren’e baktığımız zaman, süpernova olarak patladıktan sonra kara deliğe dönüşmesi gereken çok sayıda mavi dev yıldız görüyoruz. Ancak, mavi devlere uzayda eşlik eden kardeş yıldızlar olsaydı bu yıldızların bir kısmı ömrünü nötron yıldızı olarak tamamlayabilirdi. Bakın nasıl?
İlgili yazı: Kuantum Fiziğinde Klonlama Yasak
Kilo veren yıldızlar
Yoldaş yıldız, mavi devden gaz çekerek kütlesini azaltıyor. Böylece mavi dev patladığında kara deliğe dönüşmek yerine süper yoğun çekirdekli bir nötron yıldızına dönüşüyor. Hatta yoldaş yıldız bir beyaz cüce ise mavi devden gaz çekerek kütlesini artırabilir ve yeterince ağırlaşınca bu kez kendisi çökerek nötron yıldızına dönüşebilir!
Sarı üstündevlerin de yakıtını tüketip demir çekirdek oluşturduktan sonra kendi içine çökerek süpernova halinde patlaması ve bir kara delik oluşturması gerekiyor. Ancak, böyle bir sarı üstündevin yoldaş yıldızı varsa bu kardeş, ağabeyinden gaz çekebilir ve onun kilo vererek zayıflamasına yol açabilir.
Böylece sarı üstündev önce düşük kütleli parlak mavi değişken bir yıldıza (LBV) ve ardından da uzaya sürekli olarak gaz üfleyen dengesiz bir Wolf-Rayet yıldızına dönüşecektir. Kısacası ömrünü patlayarak değil, mum gibi sönerek tamamlayacaktır.
İlgili yazı: Işınla Beni Scotty! >> İnsan ışınlama ne zaman?
Yıldız falı
Astronomlar yıldız falına inanmaz, ama sarı üstündevler hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığımız için HR 5171 A’nın nihai kaderini öğrenmek üzere fal açtılar desek yeridir; çünkü bazı gökbilimciler sarı üstündevlerin gerçekten sarı yıldızlar olduğuna inanmıyor. Bunun sebebini yukarıda açıklamıştık ama küçük bir detayla pekiştirelim:
Çekirdeklerinde muazzam miktarda hidrojen ve helyum yaktıkları için yüzey sıcaklığı 21 bin dereceye erişen mavi üstdevlerde güneş rüzgarı o kadar yoğun esiyor ki yıldızın çılgın atmosferinde sürekli çarpışan gaz atomları bir tür rüzgar perdesi oluşturuyor.
Bu da sıcak gazın yaydığı ışığı oluşturan fotonların yolunu uzatıyor ve Dünya’dan baktığımız zaman mavi yıldız ışığının sarı renkte görünmesine neden oluyor. Kısacası sarı üstündevler aslında bize feyk atan yıldızlar!
Biz insanlar yer fıstığı şekilli HR 5171 A’nın milyonlarca yıl sonra nasıl yok olacağını görecek kadar uzun ömürlü değiliz. Ancak, 2022’de çarpışıp kızıl novaya dönüşecek ikiz yıldızları gökyüzünde çıplak gözle görerek açığımızı kapatabileceğiz. 😉
