Uzay Kazası >> Şanslı yıldız kara delikle çarpışmaktan son anda kurtuldu

Sayın seyirciler, yayınımıza önemli bir gelişmeyi bildirmek için ara veriyoruz: Uzayın derinliklerindeki bir yıldız kara delikle çarpışmaktan son anda kurtuldu ve sadece dış gaz katmanlarını kaybederek kazayı hafif yararlarla atlattı.

 Yazıya yaptığımız esprili giriş özünde doğru sayılır. Ohio Eyalet Üniversitesi astronomları kara deliğin küçük bir ısırık aldığı yıldızın başına gelenleri teleskopla gözlemlediler. Kazazede yıldız kara deliğe çok yaklaşmıştı:

Süpernova halinde patlayarak kara deliğe dönüşen yıldızların uzaya sapan taşı gibi fırlamasına bağlı olarak, yıldız kalıntısı kara deliklerin hızı saniyede 1500 km’ye ulaşabiliyor. Bu nedenle söz konusu uzay kazaları nadir görülse de imkansız değil. Aslında kara delikler bir yıldızı tümüyle yutabilir. Bunun için sayfanın altındaki videoyu izleyebilirsiniz.

 

 

İştahlı kara delik?

Belgeseller ve web sitelerinde gerçeklerden çok sansasyona odaklanıldığı için kara delikleri önüne gelen her şeyi yutan acımasız canavarlar olarak düşünüyoruz ama bu pek doğru değil. Gerçekte kara delikler sadece çok yaklaştıkları cisimleri yutuyor. Ancak kara delikler yakın çevresindeki gaz ve toz bulutlarını binlerce veya milyonlarca yıl içinde temizliyor.

Uzayda saniyede yüzlerce km hızla yol alan kara delikler başka bir güneş sistemine yaklaşmadıkça geri kalan yaklaşık 1 trilyon yıllık ömrünü yalnız geçiriyor. Bu açıdan bakıldığında pasif kara delikleri canavar gökcisimleri yerine, Evren’in en yalnız oluşumları olarak da nitelendirebiliriz.

 

 

Aktif kara delikler

Aktif kara delikler söz konusu olduğunda durum farklı. Örneğin bazı genç galaksilerin merkezinde kendi çevresinde saniyede 150 bin km hızla (ışık hızının yarısı) dönen kara delikler var. Milyarlarca ışık yılı uzaktaki bu galaksilerin çekirdeklerini de teleskoplarımızla milyarlarca yıl önceki haliyle görüyoruz.

Evren’in gençliğinde galaksilerin merkezindeki kara delikler çevresini henüz temizlememişti ve büyük miktarda gaz ve toz bulutunu, hatta bazen yıldızlarla gezegenleri bütün bütün yutuyordu, fakat kendi çevresinde topaç gibi hızla dönen kara deliklerin ilginç bir özelliği var:

 

Dönen kara deliklerin güçlü manyetik alanı, kara deliğin küre şekilli olay ufkunun ekvator hizasında sarmallar çizerek dönen süper sıcak gazlardan oluşan birikim diskindeki maddenin bir kısmını ışık hızına yakın hızlarda kara deliğin kutuplarına gönderiyor. X ışınları ve gama ışınları yayacak kadar sıcak gaz jetleri, kara deliklerin kuzey ve güney kutbundan karşılıklı olarak uzaya püskürüyor.

Kara deliklerin süper enerjik gaz jetlerinin ucu bize dönük olduğunda, aktif kara delikleri gece göğünü süsleyen dev gama ışını patlamaları, yani parlak ışık noktacıkları olarak gözlemliyoruz.

 

 

Yıldız yutan kara delikler

Günümüzde galaksilerin merkezindeki süper kütleli aktif kara deliklerin sayısı hızla azalıyor, çünkü çapı Güneş Sistemi kadar geniş olan ve kütlesi 4 milyon ile 4 milyar Güneş kütlesine denk olan bu canavarlar bulundukları yerde sakin sakin oturuyor.

Galaksiyi karanlık maddeyle birlikte bir arada tutan kara delikler galaksinin içinde yer değiştirmek yerine, uzayda galaksiyle birlikte hareket ediyor ve bir kez yakın çevresini temizledikten sonra, uzaya gaz jetleri püskürtmek için içine madde çekmekte zorlanıyor.

Öte yandan yıldız kütleli kara delikler tıpkı nötron yıldızlarında olduğu gibi galaksinin içinde yüksek hızlarda yol alıyor. Bu tür kara delikler ikili veya üçlü yıldız sistemlerindeki yıldızları yutabilir ya da uzayın derinliklerinde yol alarak başka güneş sistemlerindeki yıldızlara musallat olabilir. Ohio Eyalet Üniversitesi araştırmacıları işte böyle bir yıldız yutan kara delik buldular.

 

 

Bu yıldız canını kurtardı

Kuantum fiziği bize Evren’in belirsizliklerle dolu olduğunu öğretti. Kara deliğin çevresindeki yörüngeler de o kadar kararsız ki bir yıldız kara deliğe düşmek yerine, en küçük bir oynamada, bazen küçük bir gezegenin etkisiyle canını kurtarıp boş uzaya kaçabilir.

Nitekim gökyüzünde Büyük Ayı takımyıldızı yönünde bize 650 milyon ışık yılı uzaktaki bir yıldıza böyle oldu. Bu yıldız başka bir galakside yer alıyordu ve bu kez galaksinin merkezindeki süper kütleli kara deliğin çekimine kapıldı. Yıldız kara deliğin çevresindeki kararsız yörüngesi sayesinde uzaya fırlamadan önce, dev kara delik yıldızdan koca bir parça koparmayı başardı (dış gaz katmanlarını yuttu).

Tüm Gökte Otomatik Süpernova Taraması (kısaltması ASAS-SN, Assassin’s Creed video oyunun adı gibi okunuyor) adlı teleskop sistemini kullanan astronomlar elbette ki bu kadar uzaktaki yıldızın ışığını seçemediler. Ancak geçici olarak aktifleşen süper kütleli kara deliğin uzaya püskürttüğü gaz jetlerini gece göğünü aydınlatan kısa süreli gama ışını parlaması olarak tespit ettiler.

 

 

Uzay Afeti

Süpernovalar gibi uzay afetlerini gözlemlemekte uzmanlaşan ASAS-SN bugüne kadar 60’tan fazla yakın parlak süpernova keşfetti. ASAS-SN programının diğer amacı ise kara deliklerin yıldızları yutması gibi “gelgit nedenli yokoluş vakalarını” (teknik adıyla TDE) incelemek.

Monthly Notices of the Royal Astronomical Society hakemli dergisinde yayınlanacak uzay kazası makalesinin ortak yazarlarından Profesör Krzysztof Stanek, ASAS-SN’in bu tür gözlemler için özel tasarlanmış olmasına rağmen, Hawaii’deki dört teleskoptan oluşan sistemin devreye girdikten sadece 4 ay sonra böyle görkemli bir keşif yapmasına şaşırdıklarını söylüyor.

Gerçekten de 650 milyon ışık yılı uzaktaki galaksi Evren’de yaşadığımız galaksiler şehri Laniakea’nın sınırları içinde yer alıyor ve Stanek bu açıdan bakıldığında uzay kazası “kapı komşumuz sayılır” diyor ve böyle bir şey dört ayda tespit edilebildiğine göre, “elimizdeki sistemle her bir-iki yılda birden daha fazla TDE bulacağımızı düşünüyoruz” diye ekliyor.

 

 

Dünya’yı kara delik yutar mı?

650 milyon ışık yılı çapındaki bir kürede yılda bir-iki kara delik kazası gerçekleşmesi bize pek önemli gelmeyebilir ama ASAS-SN verileri bu tür olayların sanılandan sık yaşandığını gösteriyor.

Üstelik ASAS-SN’in ardılları (yeni teleskoplar) uzayı daha ayrıntılı tarayacak ve yakın çevremizdeki diğer bazı yıldızların da uzayda dolaşan serseri kara delikler veya nötron yıldızlarının tehdidi altında olduğu ortaya çıkaracak. Çünkü istatistikler Samanyolu’nda 100 milyon kara delik olduğunu gösteriyor. 100 bin ışık yılı çapındaki galaksimizde bu tür kazalar olması normal.

Nötron yıldızları çok soluk yıldız kalıntıları ve onları ancak Güneş Sistemi’ne girmeden 20 yıl önce fark edebiliriz. Kara delikler ise hiç ışık saçmadığı için daha tehlikeli. Bu tür durumlarda kara deliklerin Güneş Sistemi’ne hangi açıyla girdiği de önemli ama Dünya’yı yutma ihtimali çok düşük. Büyük olasılıkla Güneş Sistemi’nin dengesini bozacak ve gezegenlerin Güneş yörüngesinden çıkıp soğuk ve karanlık uzayda kaybolmasına yol açacaktır. Bu durumda Dünya uzayda buz tutarak ölebilir.

 

 

Yıldızdan ne kadar gaz çaldı?

Kara deliklerin yol açtığı gaz jetlerinin parlaklığına bakarak bir kara deliğin saatte ne kadar madde yuttuğunu hesaplamak mümkün. Bilim adamları bu durumda süper kütleli kara deliğin yıldızdan Jüpiter gezegeni kadar büyük kütleli bir gaz katmanı çaldığını düşünüyor.

Jüpiter’in kütlesi Güneş’in kütlesinin yaklaşık binde biri ve Güneş Sistemi’ndeki en büyük gezegen olan gaz devi Jüpiter’in kütlesi diğer gezegenlerin toplamından daha büyük. Bu sebeple Güneş için küçük, bizim için büyük bir ısırık bu. 🙂

 

Yine de kara deliğin yıldızı elma gibi ısırdığını veya yumurta gibi yuttuğunu düşünmemek lazım. Kara deliklerin yıldızdan çektiği madde, kara deliğe ekvator düzleminde sarmallar çizen süper sıcak bir gaz diski halinde düşüyor.

Bir kara delik Dünya’yı yutarken önce gezegeni buharlaştırır, sonra sarmallar çizen süper sıcak bir gaz diski halinde içine çekerdi. Bütün bu süreç 1-2 saniye içinde tamamlanır ve biz de olayı dev bir nükleer patlamanın merkezinde kalmış gibi algılardık (aslında algılayacak zaman bulamazdık).

Buna rağmen Dünya’yı kara deliğin yutma ihtimalinin ihmal edebileceğimiz kadar düşük olduğunu belirtebiliriz. Her durumda yakında uzay haberlerinde kara delik afetlerinin daha sık yer alacağından emin olabilirsiniz.

 

 

Yıldız yiyen kara delik

 

 

 

Kara delik Dünya’yı nasıl yutar?