Mars’ta 1500 kilometre uzunluğunda nehir yatağı bulundu >> Kızıl Gezegenin eskiden Dünya gibi sularla kaplı olduğu düşünülüyor

Mars milyarlarca yıl önce sularla kaplıydı ama günümüzde, Mars suları güney kutbundaki buzul takkesinde ve toprağın derinliklerinde hapsolmuş durumda. Bugün Mars çöllerle kaplı çorak bir gezegen ama akarsuların milyarlarca yıl önce açtığı nehir yatakları, kızıl gezegenin yüzeyini süslemeye devam ediyor.

Bilim adamları son on yılda Mars’taki eski akarsuların izlerini taşıyan çok sayıda vadi ortaya çıkardı. Şimdi de Avrupa Uzay Ajansı’nın Mars Express uydusu, Reull Vallis’te (Reull Vadisi) 1500 km uzunluğunda ve tam 7 kilometre genişliğinde dev bir nehir yatağı keşfetti.

 

Mars’ın kurumuş nehir yatağı, Amazon ve Nil Nehrine rakip olacak büyüklükte!

Mars’ta milyarlarca yıl önce akmış olan geniş bir ırmağın açtığı Reull Vadisi, güney yarımkürede, Promethei Terra Yaylası’nda derin bir kanyon oluşturarak, geniş menderesler halinde kuzeydeki büyük Hellas Havzasına ulaşıyor.

Ancak, 1500 km uzunluğundaki nehir yatağının, eski zamanlarda birçok küçük kola bölündüğü de anlaşılıyor. Bugün bu kolları, kuzeydeki Hellas Havzasına yaklaştıkça genişleyen ve alçak toprakları “sulayan” kuru ırmak yatağının kenarlarında damarlar halinde görebiliyoruz.

 

 

Mars’ın geçmişine uzanan bir yolculuk

Mars Express’in yeni çektiği fotoğraflar, Reull Vadisi’nin 7 kilometre genişliğinde ve 300 metre derinliğinde bir kanyon oluşturduğu noktayı gösteriyor. ABD’nin Colorado Eyaletindeki Büyük Kanyon gibi dik yamaçlara sahip olan bu oluşum, teraslar halinde vadinin tabanına doğru alçalıyor.

Ancak, Reull Vadisi’nin teraslı duvarlarını bir akarsu oluşturmadı… Her ne kadar bu vadiyi 3,5 ila 1,8 milyar yıl önce akan gerçek bir ırmak kazmış olsa da (Hesperia Devri), kanyonun çok katlı duvarlarını Amazon Devrinde akan buz ve kaya parçalarına borçluyuz.

Mars’ın günümüzde içinde bulunduğu jeolojik evreye Amazon Devri diyoruz. Amazon Devrinin başlangıcında, Mars’taki akarsular çoktan kurumuştu ama buzullar tıpkı bugün Grönland’da olduğu gibi toprağın üzerinde yavaş yavaş ve sürtünerek akıyordu. Yılda sadece birkaç yüz metre kat eden buzullar, milyonlarca yıl içinde Reull Vadisi’nin teraslı kanyon duvarlarını oydu.

 

Mars eskiden okyanuslarla kaplıysa bugün neden çorak bir gezegen?

Bu sorunun cevabını bilmiyoruz. Bazı tahminler, 4 milyar yıl önce, Mars’ın Dünya gibi sularla kaplı olduğunu ve Mars’taki su miktarının Dünya’ya eşit olduğunu gösteriyor.

Peki bu kadar su nereye gitti? Mars atmosferinin ortadan kalkması nedeniyle, düşük basınçta buharlaşan su uzaya kaçmış olabilir. Ancak Mars bu şekilde su kaybettiyse, giden suyun geri gelmesi mümkün değil.

 

Daha olumlu ve muhtemel bir tahmine göre, Mars suları donarak toprak tabakasının altında saklı kalmış olabilir. Nitekim bilim adamları, Mars’ın ekvator bölgesinde ve yeraltında bu tür donmuş bir deniz, aslında kayalık bir buz katmanı olduğunu düşünüyor.

Tabii bir de Mars kutupları var. Mars’ın kuzey kutbu daha çok kuru buzdan, yani karbondioksit buzundan oluşuyor ama her iki kutupta da su buzu bulunuyor. Oysa Mars’ta bugün sıvı su bulunması imkansız. Çünkü atmosfer basıncı ve yüzey sıcaklığı, suyun gezegende serbestçe akarak göller oluşturmasına müsait değil.

Yine de bilim adamları Mars’ta su aramaya devam ediyorlar ve gezegene son 20 yıl içinde yollanan sondalar sayesinde, sandığımızdan daha fazla su bulunduğunu keşfettiler.

 

Mars’ta donmuş su izleri

ESA’nın Mars Express gözlem uydusu, 28 Temmuz 2005’te, Mars’ın kuzey enlemlerini kapsayan geniş Vastitas Borealis ovasında dibi kısmen su buzuyla dolu bir göl keşfetti. 200 metre kalınlığında donmuş su tabakası içeren “Buz Gölü” kısa sürede kamuoyu gündemine oturdu.

Bilim adamları bu oluşumu gerçek bir göl olarak değil, daha ziyade buzul olarak adlandırdılar ama buz tabakasının Mars’ta yıl boyunca buharlaşmadan kalması, kalıcı olması, Kızıl Gezegende sanıldığından daha çok su bulunduğu yönünde önemli bir kanıttı.

 

Donmuş ekvator denizi

Gezegen bilimciler, Elysium Planitia’da, 30 metreden 30 kilometreye kadar farklı büyüklüklerde kırık buz plakaları buldular. Bu buz plakaları Dünya’daki Kuzey Buz Denizi’ni kışın kaplayan buzları andırıyordu.

Hem derinlik hem de büyüklük açısından Kuzey Buz Denizi’ne benzeyen bu buzul örtüsünün, 2 ila 10 milyon önce Mars’ta açılan bir çatlaktan yüzeye sızan sudan oluştuğu tahmin ediliyor. Yapılan araştırmalar, bu çatlağı lav püskürten bir fay hattının meydana getirdiğini gösteriyor. Mars toprağındaki donmuş su katmanı lavların sıcağıyla eriyerek yüzeye çıkmış ve Mars’ın soğuk yüzeyinde tekrar donarak buz plakaları oluşturmuş…

 

Buzullar

Mars’ın kutuplara yakın enlemlerinde, özellikle Ismenius Lacus dörtgeninde büyük miktarda su buzu olduğu düşünülüyor. Bu bölgedeki buzulların üstünde ince bir kaya tabakası bulunuyor. Mars’ta buz tabakasının yüzeye yakın olması, Mars’a yerleşecek insanların suya kolay erişimi açısından büyük önem taşıyor.

Mart 2010’da bilim adamları, Mars’ın yörüngesinde dönen uydular aracılığıyla, gezegendeki Deuteronilus Mensae bölgesini radarla taradılar ve kayaların sadece birkaç metre altında buz tabakaları keşfettiler. Mars buzullarının özellikle ekvatora yakın bölgelerinde yeraltında bulunması iyi bir şey… Yoksa buz tabakaları düşük basınçlı Mars atmosferinde buharlaşır ve Mars’ın suyu uzaya kaçarak kaybolurdu.

 

Kutup buzları

Dünya’da buz deyince aklımıza önce Güney ve Kuzey Kutbu gelir. Bu durum Mars için de geçerli. Mars kutupları tabiatıyla soğuk olduğu için, bu bölgelerde buharlaşma yoluyla büyük miktarda su kaybı yaşanmıyor. Bununla birlikte, hem Mars Kuzey Kutbu Planum Boreum hem de Mars Güney Kutbu Planum Australe yazın kısmen buharlaşıyor (buz halinden doğrudan buhar haline geçiyor).

 

Mars Express’in 2004 verilerine göre, güney kutbunda 3 kilometre kalınlığında bir buz tabakası bulunuyor. Mars kutuplarındaki su buzunun oranı enleme göre değişiyor ve kutuptaki buz takkelerinin bazı bölgelerinde su buzu, bazı bölgelerinde ise daha çok kuru buz bulunuyor. Mars kutup takkelerinin önemli bir kısmını ise, uzaydan bakıldığında beyaz bir buz tabakası olarak görünmeyen, ama yıl boyunca hiç erimeyen donmuş toprak katmanları oluşturuyor (permafrost).

 

Mars okyanusları

Bugün Mars’ta okyanus yok. Ancak, Mars’ın güney yaylaları ve kuzey ovalarında tespit edilen 25 kilometre genişliğinde ve yüzlerce metre derinliğindeki devasa nehir yataklarının, yeraltında bulunan büyük akiferlerinin (kayalar arasına sıkışmış su hazneleri) çatlamasıyla meydana geldiği düşünülüyor.

Özellikle Mars’taki kurumuş nehir yataklarının güney yarımkürede belirli bir enlemde sona ermesi, Mars’ın güney bölgelerinin daha kurak olduğunu ve suyun ağırlıklı olarak kuzey yarımkürede, belki de bir Kuzey Okyanusunda toplandığını gösteriyor.

Güney yarımküredeki kuraklık, güney ırmaklarının yağmurlarla beslenmesini önleyerek derin vadiler kazmasını önlemiş olabilir: Nature dergisinin Haziran 2010 sayısında yayınlanan bir araştırmada, Mars okyanusunun, gezegenin yüzde 36’sını kapladığı ve kuzey yarımkürede yer aldığı belirtiliyor.

 

Mars hep soğuk bir gezegendi

Öncelikle soğuk bir gezegeninin mutlaka buzlarla kaplı olması gerekmiyor… 4 milyar yıl önce Mars göller, denizler, okyanuslar ve ırmaklarla kaplıydı ama kesinlikle sıcak bir dünya değildi. Kuzey Okyanusu, “ekvatora yakın enlemlerde bile” buz gibi soğuktu. Mars’ın geri kalanı ise, buzlarla kaplı olmayan soğuk ve kuru topraklardan oluşuyordu.

Bu suyun ne kadarı günümüze kaldı? Bu soru önemli, çünkü Mars’a yerleşmek istiyorsak suya ihtiyacımız var ve suyun toprağın ne kadar altında bulunduğu büyük önem taşıyor. Derinlerdeki suyu kazıp çıkarmak zor olur ve bu fark, bir gün Mars’ı Dünya gibi yaşanabilir bir gezegen haline getirmek istediğimizde gezegenin geleceğini belirleyecektir. Mars’ı yeşertme çabaları 100 yıl da alabilir 600 yıl da… Her şey yüzeye yakın suyun miktarına ve konumuna bağlı.