Ganymede Uydusu İçinde 4 Buzaltı Okyanus Var
Evren’in harikaları hayal gücümüzü aşarak bizi şaşırtmaya devam ediyor. Bu kez de Jüpiter’in uydusu Ganymede’nin kalın buz tabakasının altında “yeraltı okyanusları” bulduk. Üstelik Ganymede’nin sandviç gibi çok katmanlı iç kesimlerinde bir değil, 2 ayrı okyanus bulunuyor. Bu da aslında son yıllarda yapılan bir dizi keşfin devamı:
Jüpiter’in uydusu Europa’da Dünya okyanuslarından 3,2 kat daha fazla su içeren bir buz altı okyanusu tespit ettik. Satürn’ün uydusu Enceladus’ta buz altı denizi ve Titan’da global bir yeraltı okyanusu olduğunu öğrendik. Hatta Dünyamızın derinliklerinde bütün gezegeni saran dev bir yeraltı okyanusu keşfettik.
Gofret uydu
80’lerde ilkokula gidenler “Ülker 9 Kat Tat” sloganlı gofret reklamlarını hatırlar. Bu açıdan bakıldığında “farklılaşmış gezegenler sınıfına” giren Dünya da çok katmanlı kayalık bir gezegen sayılır. Ancak ilk kez yeraltında 2 ayrı okyanus tabakası olan bir gökcismi keşfediyoruz:
5268 km’lik çapıyla Güneş Sistemi’nin en büyük uydusu olan Ganymede’nin yanında bizim Ay cüce gibi kalıyor. Nitekim Ganymede komşusu olan bütün uydularla civardaki asteroitleri yutsaydı ve Jüpiter’in yörüngesinde dönüyor olmasaydı gerçek bir gezegen sayılacaktı.
Sürprizlerle dolu
Yakın zamana kadar Ganymede, Güneş Sistemi’nin dış yörüngelerindeki diğer birçok uydu gibi sıradan bir buzlu ay olarak tanınıyordu; fakat yeni keşfedilen sıra dışı okyanuslarıyla bizi oldukça şaşırttı.
Voyager sondaları uzayın derinliklerine dalmadan önce Ganymede’nin fotoğraflarını çekti ve biz de güneş sistemindeki pek çok uyduda su bulunduğunu anlamış olduk. İkinci büyük keşif 2005 yılında geldi ve Europa’da bir buz altı okyanusu olduğu ortaya çıktı.
Böylece astronomlar Güneş Sistemi’ndeki uydularda sadece su buzunun değil, sıvı suyun da yaygın olduğunu öğrendi. Örneğin Europa’nın buz altı okyanusunda Dünya okyanuslarından 3 kat fazla su vardı.
Su buzu
Oysa büyük Ganymede uydusunda Europa’dan 8 kat fazla su bulunuyor. Üstelik muazzam miktardaki bu su rezervleri iki ayrı okyanusa dağılmış durumda.
Ganymede üzerinde yapılan ilk incelemeler, uydunun buzdan oluşan kabuğunun altında bir tuzlu su okyanusu olduğunu gösteriyordu. 1990’larda Ganymede’yi ziyaret eden Galileo sondası, global buz altı okyanusuyla ilgili sağlam kanıtlar ortaya koydu.
Ancak üstteki kalın buz katmanının yüksek basıncı altında ezilen tuzlu su tabakasını bilgisayar simülasyonlarıyla modelleyen bilim adamları, uyduda en az iki global yeraltı okyanusu olduğu sonucuna vardılar. Bunlardan biri yüzeye daha yakınken, diğeri uydunun derinliklerinde yer alıyordu.
Galileo gözlemleri
Gofreti andıran bu çok katmanlı yapının nasıl ortaya çıktığı henüz tam anlaşılamadı. Ancak bu gibi uydularda üstteki buzun ağırlıyla ezilerek ısınan derin buz katmanlarının eridiğini biliyoruz. Jüpiter’in güçlü gelgit etkisinin de Ganymede’yi içten içe ısıtarak alttaki buz katmanlarını erittiğini düşünüyoruz.
Bunun dışında sıvı suyun hacminin buzdan düşük olduğunu ve tuzlu suyun sıfır derece sıcaklıkta donmadan sıvı kaldığını biliyoruz. Bu tür etkenleri hesaba kattığımız zaman 2 yeraltı okyanusuna sahip olan bir uydu modeli ortaya çıkıyor.
Belki de 3 veya daha fazla sığ okyanus var
NASA California Jet İtki Laboratuarı’nda çalışmalarını sürdüren Astrobiyolog Steve Vance en basit senaryoyu şöyle anlatıyor:
“Üstte ayın yüzeyini kaplayan bir buz katmanı var. Bunun altında bir su katmanı bulunuyor. Ardından ikinci buz katmanı, ikinci su tabakası ve üçüncü buz katmanı geliyor. En dipte ise kayalık deniz tabanı bulunuyor. Bu Güneş Sistemi’ndeki en büyük kulüp sandviç. Böyle söylediğime göre sanırım ben de kulüp sandviç hayranıyım. Nişanlım ne zaman dışarıya gitsek sandviç istediğimi söylüyor.”
Güneş Sistemi’nin su deposu
Ganymede uydusu Dünya okyanuslarının yaklaşık 25 katı kadar su içeriyor ve okyanusların toplam derinliği 800 km’ye ulaşıyor. Bir fikir verecek olursak, bu derinlik Dünya kabuğunun altındaki manto tabakasının alt katmanlarının başladığı bölgeye karşılık geliyor.
Peki Ganymede’nin neden birden fazla okyanusu var? Araştırmacılar tuzlu suyun yoğunluğunun arttığını ve bu yüzden okyanusların uydunun derinliklerine “battığını” söylüyor.
Ya hayat?
Europa’nın maden suyu okyanusunun kaya tabakasıyla temas ettiğini biliyoruz. Belki de bu okyanus deniz tabanında bulunan jeotermal bacalarla ısınıyor. Böylece zengin mineraller ile beslenen nispeten sıcak okyanus suyu, hayat için gereken enerji ve gıdayı sağlıyor olabilir.
Bu mekanizma Ganymede’de varsa, uydunun yeraltı okyanuslarında bakteriler yaşadığını hayal edebiliriz. Nitekim bilim adamları, Dünya’da hayatın okyanus tabanında yer alan termal bacaların çevresinde ortaya çıktığını düşünüyor.
Vance’le devam edecek olursak: “Dünya’da hayatın suyun kayalarla etkileşime girmesiyle meydana geldiğini düşünüyoruz. Elimizdeki [araştırma] Ganymede uydusunda bu tür etkileşimler olduğu ihtimalini güçlendiriyor. Bu şekilde Ganymede’nin iç kesimleriyle ilgili daha gerçekçi bir okyanus modeli ortaya koyuyor ve sudaki tuz oranının okyanusları önemli ölçüde etkilediğini gösteriyoruz.”
Ganymede’nin okyanusları jeologlar için önemli bir keşif. Bu gelişme hem Dünyamızdaki global yeraltı okyanusunun nasıl oluştuğunu açıklamamızı kolaylaştıracak hem de tuzlu suyun yeraltında nasıl farklı katmanlar halinde toplandığını anlamamızı sağlayacak.
